Postoje filmovi nakon kojih ćutimo neko vrijeme. Šutimo i u sebi sabiramo utiske, emocije, prizore, ne pokušavamo da raščlanimo narativne slojeve ili odgonetnemo stilske osobenosti, nego se, naprosto, prepuštamo misteriji i moći Filma, čaroliji poetike i cjelovitosti jednog, jedinstvenog umjetničkog djela.

Zvanično najbolji evropski film 2017, zasluženo nagrađen Zlatnom palmom u Kanu, jedno je od takvih djela, sa jedne strane, a sa druge jedan od na prvo gledanje najduhovitijih i inteligentnijih filmskih narativa u proteklih nekoliko godina. No, da biste se prepustili čarima svih narativnih nijansi, dakle onih vidljivih unutar postavke kadra i onih koje gledalac intuitivno ili iskustveno interpretira/spoznaje izvan uokvirenog kvadrata na ekranu/platnu, potrebno je, prethodno, pogledati u uprljano, u uplakano lice svijeta u kome živimo, osvrnuti se oko sebe, iskoračiti izvan mikrokosmosa u kojima se često sakrivamo od bolne, besprizorne svakidašnjice, proviriti u kosmos oko nas koji se rastače, rašiva po šavovima- umrljan manje mastilom, a više spermom i krvlju, ophrvan glađu i bolešću...

Ti slojevi raspolućene ljudske zajednice odmotavaju se kao klupko položeno u emocionalno hladnu umjetničku galeriju, dok reditelj znalački, ali i pomalo šeretski rasteže to predivo, poput Arijadninih niti kojima nas vodi kao suštini - prema (sa)osjećajnosti, ljudskosti, dostojanstvu svakog ljudskog bića.

{niftybox background=#dff178, width=360px}

U tom (metaforičkom) smislu ovaj film gotovo da bi se mogao opisati kao impresivna ontološka, i vizuelna i auditivna instalaciju u čijem su središtu naša površna predubjeđenja prema drugima, samoljubiva samoživost jedinke, kao i najdublji strahovi savremenog, situiranog Evropljanina.

{/niftybox}

Reditelj Ruben Estlund, takođe scenarista i jedan od montažera, tokom dva i po sata trajanja filma zadire u temeljne teme današnjeg društva, podrivajući i kopajući po prikrivenim traumama, kao i usađenim, ili možda samokonstruisanim, strahovima savremenika. Vizuelno stilizovan film u svome dramskom tkivu i scenarističkoj strukturi ne pravi ustupke, ne dodvorava se gledaocu niti pokušava da mu se udvara, kao što je to slučaj sa većinom recentnih bioskopskih ostvarenja.Naprotiv, neuobičajeno angažovano djelo nagrađivanog švedskog sineaste prodire duboko u srž današnjeg raslojenog, dehumanizovanog društva, usput propitujući savremenu umjetnost koja nerijetko biva odrođena od realnosti, tačnije najčešće nema nikakvih dodirnih tačaka sa problemima i patnjama (savremenog) čovjeka.

Naracija je linearna, ali razbaškarena u nekoliko paralelnih planova: pratimo personalne i poslovne peripetije glavnog junaka Kristijana, uglednog kustosa art galerije koji se suočava sa stresnom situacijom na ulici, na poslu i u svom domu, koje iz korijena mijenjaju njegove životne svjetonazore; narativne linije se periodično prepliću odnosno smjenjuju, pa potom zapliću, onako kako to inače biva u životu, no autor ne gubi konce ni na čas. Više nego ubjedljivo psihološko profilisanje likova i kulminaciju kriznih situacija u kojima se nađe protagonista, kao i posljedice iste, već je magistrirao u svom prethodnom ostvarenju "Turista". Za razliku od tog filma, zaplet, ili barem dramaturško čvorište za"Kvadrat" odnosno "Skver" nije nasta(l)o oko jedne krizne situacije i junakove reakcije na nju, nego se ista usložila, posložila na nekoliko nivoa.

U ulozi scenariste Estlund žonglira kao vičan akrobata, klackajući se od a) svakodnevnice kustosa koji javnosti treba da prestavi novu, naravno modernu izložbu, pod nazivom Kvadrat, a čija medijska prezentacija preraste u nešto što nije ni slutio da će se desiti, te postati potpuna suprotnost sintagmi "utočište brige i povjerenja" kojom se opisuje predemtni umjetnički rad, ali ne samo onaj u filmu nego i instalacija u stvarnom prostoru koja je prethodila samom snimanju, čiji je koautor Estlund; do b) neobično komične avanture spašavanja ukradenog mobilnog telefona čiji je signal lociran u zgradi u koju se protagonista zaputi e da se pismom obrati svim stanarima, optužujući ih da su ukrali njegov mobitel i novčanik (da ne pominjemo manžetne); c) povrh toga i spontanog seksualnog a ne ljubavnog odnosa sa novinarkom En koju igra zvijezda serije "Sluškinjina priča", Elizabet Mos, fascinantno drugačija u ovoj svojoj ulozi... d) Kristijan je i otac dvije djevojčice koje postaju njegovi pratioci u završnom dijelu filma, učestvujući, kao pasivni posmatrači, u očevoj potrazi – za izgubljenom čovječnošću.

Poznati danski pozorišni glumac Klaes Bang harizmatično je briljantan u vodećoj ulozi, potpuno otkrovenje na filmskom platnu i očiglednog glumac visokog kalibra, sa šarmom većim od onog američke zvijezde Dominika Vesta, glumca proslavljenog u seriji nad serijama -"Žica"( koji ovdje igra jednu od sporednih uloga). Rediteljev rad sa glumcima, koji je uključivao perpetuirana ponavljanja te neobično puno snimljenih kadrova, uz podsticanje glumaca da daju sve od sebe u sledećem "tejku", očituje se u izvanrednom nizu glumačkih kreacija, koje će se zadugo pamtiti, uključujući snažnu interpretaciju dječaka (mladi glumac Elihandro Eduard) kome se kustos Kristijan zamjerio, odnosno na njega namjerio ni krivog ni dužnog, upravo iskoristivši dominaciju i poziciju nadmoćne indvidue kojom se rukovodi, tokom pomenute potrage za nestalim mobilnim telefonom i novčanikom...Propitivanje pozicije moći i društvenih uloga, još je jedna od nakana režisera koji se nije ustručavao uhvatiti u koštac sa svim tim tovarima, da ne kažemo bagažima koje nam nerijetko nameće okolina. 

Psihološki precizni i dubiozni portreti likova inače su svojstveni skandinavskoj kinematografiji, no Estlund, koji je zanat kalio na dokumentranim filmovima, ne bavi se tipičnim porodičnim odnosima ili samospoznajama,već postavlja protagonistu u kontekst aktuelnih društvenih zbivanja, kreirajući neku vrstu sociološkog eksperimenta sa sofisticiranim estetskim mjerilima. 

Gledalac otvorenog srca, poput potpisnika ovih redova, lako se identifikuje sa junakom i onim što mu se dešava, kao i postepenim a neminovnim preobražajem njegovog bića, dok se kvadrat iz filma neumitno širi na metaforu koja obuhvata kompletno društvo, čiji fragment bi mogao biti i film "Kvadrat" odnosno "Skver"- što u stvari i jeste.

Simbioza pročišćene estetike i vrle etike unutar filmskog prostora rezultira djelom koje pobuđuje zapretene emocije, budi empatiju, zacjeljuje nagnječena moralna načela i pride propituje poziciju moći-nemoći u kojoj se svako od nas pojedinačno nalazi, kao djelić (tele)dirigovanog sistema (lažnih) vrijednosti, odljuđenosti, alijenacije i želje da doprinesemo očovječenju koliko možemo, ukoliko to možemo odnosno želimo, te ograničenja da to činimo kontinuirano. Duboko humanistički, preovlađujuće humoristički i veoma pronicljiv pristup autora kompleksnoj tematici pronalazi idealnu mjeru ironije u saglasju sa britkom inteligencijom, tako da se 250 minuta čak i na drugo gledanje čine odgovarajuće dužine, iako je, možda, sekvenca sa majmunolikim čovjekom mogla biti drugačije montirana, moguće i neznatno kraćena. Znakovito je da, kao kontrast navedenim scenama u dvorani za ručavanje sa snažnom simbolikom i značenjskom dubinom, režiser predstavlja/postavlja majmuna, bezmalo sa osobinama čovjeka, koji živi u stanu u kojem obitava novinarka - i to je jedan od najčudnijih prizora u filmu.

Estlund mudro zadržava poetsku distancu u tretiranju materijala koji većim dijelom izvire iz banalne realnosti (dramaturški ključne situacije lično je doživio u stvarnom životu, npr. pljačku na ulici na isti način kao i glavni junak), ni na tren se ne približivši patetičnom moralisanju ili jadikovanju. Da bi to zaobišao vješto se koristii razornom satiričnom oštrinom filmskog autora koji je svjestan da je pitanje Kako ostati čovjek u otuđenom svijetu bez empatije ili barem pokušaja razumijevanja za drugoga? jedno od najvažnijih pitanja ovog vremena. Međutim, teško da bi proizveo identičan (umjetnički) efekat da bukvalno svaki kadar nije prepun duha i vrcave duhovitosti kojom očarava. Fascinantno je kako i neke naizgled manje važne scene bivaju oplemenjene detaljima, finesama u dubini kadra koje poništavaju bilo kakvu artificijelnost ili akademsku uštogljenost i udahnjuju život(nost) pokretnim slikama – npr. diskretno naginjanje galeristkinje koja se očito interesuje da čuje o čemu pričaju Kristijan i En...dok njih dvoje "analiziraju" skorašnji seksualni odnos svako iz svog ugla.

Ukratko, "Skver" je strahovito uzbudljiva art drama koja se prati sa pažnjom dostojnom trilera (istina sporijeg tempa), žestoka satira savremene umjetnosti i njene otuđenosti od čovjeka, te još žešća i ubjedljivija kritika savremenog čovjeka prestravljenog od drugoga, posebno od onog koji je drugačiji i prema kome nužno gaji(mo) predrasude, pa tek potom kritika aktuelnog društva... Ipak, "Skver", odnosno "Kvadrat" je prvenstveno komedija - komedija karaktera, komedija duha i komedija situacije takođe - a scenario je pun minuciozno razrađenih peripetija koje istovremeno uozbiljuju naraciju, i šire njene semantičke okvire. No, sveukupno nije riječ o dihotomiji nego simbiozi stilskih postupaka i žanrovskih predložaka koji dihtuju savršeno, jer je očigledno riječ o vanserijskom sineasti koji suvereno vlada filmskom formom, kako sopstvenim autorskim izrazom tako i stilistikom uopšte.

Uz sve to, strahovito su duhovite i pomaknute rediteljske intervencije u mnogim scenama, kada autor namjerno iritira naš slušni aparat vrlo prodornim, ometajućim zvukovima koje distrakcije su snažan kontrapunkt dešavanjima u kadru, te tako na inventivan način dekonstruiše a zapravo obogaćuje svoj rediteljski rukopis. Taj specifični postupak u konačnom rezultira filmom koji je sve vrijeme podjednako intelektualan koliko li zabavan, a u formalnom smislu crpi maksimum mogućnosti filmskog jezika, kako slike tako i zvuka, onako kako su to činili najveći reditelji kroz istoriju pokretnih (zvučnih) slika.

{niftybox background=#dff178, width=360px}

Žalosti činjenica da će se pojedini gledaoci unaprijed uplašiti od ovako ambicioznog filma, kao što je činjenica da iz prošlogodišnje produkcije nema nego nekoliko tako važnih i originalnih djela sedme umjetnosti. Pomenimo "Florida projekat" koji prikazuje naličje Američkog sna odnosno socio-političkog sistema, pandan u izvjesnom smislu jer "Skver", ili bolje reći Kvadrat (i kao film i kao umjetnička instalacija) prikazuje drugu stranu zapadnoevropske umjetničke tj. kulturne elite i njen odnos prema stvarnosti koja rijetko uspijeva da prodre u galerijske prostore.

{/niftybox}

Srećom, prodrla je u prostor savremene kinematografije, kao poplava kad izbaci sve nezgodne, neželjene otpatke godinama ili, pak, decenijama gomilane. Dopustimo li da nas ta bujica pokvasi, nema bojazni da nećemo doživjeti bar simboličnu vrstu promjene, poput Kristijana, ili kompletnije spoznati stvarnost evropskog kontinenta, ako ne i sebe same.

Novak Govedarica