Festivals Ubrzaj, Festival filma o ljudskim pravima, Podgorica 10-14 decembar, 2019
Ljudska prava i suočavanje sa prošlošću
U sklopu 10. jubilarnog festivala Ubrzaj, u organizaciji Centra za gradjansko obrazovanje, prikazani su sljedeći filmovi u Podgorici, Beranama i Kotoru:
Dnevnik Diane Budisavljević, (režija Dana Budisavljević, Hrvataksa, Srbija, Slovenija, 2019), Naše majke ( režija Cesar Dia, Gvatemala, Belgija, Francuska, 2018), Edna (režija Vuk Mitevski, Sjeverna Makedonija, 2019 ), Noćna sesija (režija Petre Tomadze, Gruzija, 2019 ), Koja je ovo država! (režija Vinko Brešan, Hrvatska, 2019), Hladni slučaj Hammarskjöld (režija Mads Brügger, Danska, Norveška, Švedska, Belgija, 2019), Miler i sin (režija Asher Jelinsky, SAD, 2019), Gender derby (režija Camille Ducellier, Francuska, 2018 ), I onda smo plesali (režija Levan Akin, Švedska, Francuska, Gruzija, 2019), Golda (režija Sagi Bornstein, Udi Nir, Shani Rozanes, Izrael, Njemačka, 2019), RBG (režija Julie Cohen, Betsy West / SAD / 2018), Udaljenost između nas i neba (režija Vasilis Kekatos, Grčka, Francuska / 2019)
Dnevni otpust (režija Martin Winter / Njemačka / 2019), Upoznati Gorbačova (režija Werner Herzog / Velika Britanija, SAD, Njemačka, 2018), Alis i gradonačelnik (režija Nicolas Pariser / Francuska / 2019), Kordiljeri snova (režija Patricio Guzman / Čile, Francuska / 2019).
Organizovana je i izložba “Iza sedam logora: Od zločina kulture do kulture zločina”, autora Hrvoja Polana. Izložba je nastala kao dio istraživanja čiji je rezultat istoimena foto-monografija, koju uz Polana potpisuju pisci i novinari Viktor Ivančić i Nemanja Stjepanović. U fokusu foto-monografija Ubijanje kulture Viktora Ivančića, Hrvoja Polana i Nemanje Stjepanović je odnos između kulture i nasilja, a posebno između konstrukcije nacionalne kulture i podstaknutog nasilja nacionalizmom. Polazište su nekadašnji brojni centri kulture, ali i razne kulturne institucije i lokaliteti kulturnog naslijeđa, koji su postali mjesta zatvora, mučenja ili masovnih ubijanja tokom posljednjih ratova na području bivše Jugoslavije. Održana je panel diskusija na temu “Film se suočava s prošlošću”, u organizaciji Centra za građansko obrazovanje (CGO) i njemačkog Foruma ZfD.
Dnevnik Diane Budisavljević: Fikcija u službi dokumentarnog
Film otvorenja 10. jubilarnog Filmskog festivala ljudskih prava Ubrzaj je bio Dnevnik Diane Budisavljević, u režiji Dane Budisavljević. Dana Budisavljević, filmska autorka, producentkinja, montažerka, radila je na brojnim kratkim i dokumentarnim filmovima, TV serijama u Hrvatskoj, kao i na međunarodnim ko-produkcijama. Njen režiserski debi je srednje-metražni video-dokumentarac Sve 5! (2004), a drugi dokumentarac, film fokusiran na coming out, Nije ti život pjesma Havaja (2011), dobio je veću pažnju i kritike i publike (kritika objavljena u broju Camere Lucide te godine). Njen prvi dugo-metražni film Dnevnik Diane Budisavljević (hrvatsko/srpska/slovenačka ko-produkcija) premijerno je prikazan na Filmskom Festivalu u Puli, gdje je, bez presedana, osvojio 4 Zlatne Arene: nagradu za najbolji film, najbolju režiju, nagradu kritike i nagradu publike. Dana Budisavljević je prva žena u skoro 60 godina kojoj je na tom festivalu dodijeljena nagrada za najbolju režiju, nakon jugoslovenske pobjednice Soje Jovanović (1959.).
Režiserka, koja izjavljuje da je, zapravo, priča nasla nju (a ne obrnuto) tokom posjete logoru Jasenovac, rekonstruiše istinita istorijska ratna zbivanja kroz hibrid fikcije i dokumentarnih snimki, u kombinaciji sa insertima arhivskog materijala. Scenario, koji potpisuju Dana Budisavljević i Jelena Paljan, zasnovan je na dnevniku Diane Budisavljević, koji je vodila od 1941. do 1945., pronađen tek nakon njene smrti i objavljen 2003. Dnevnik Diane Budisavljević prati dobročinitelljske akcije spašavanja više od desetina hiljada djece tokom 2. svjetskog rata, posebno djece pravoslavnih familija, većinom srpske, osuđenih na sporu, jezivu smrt u fašističkim logorima Jasenovac, Gradiška itd. Predanost, upornost i odlučnost glavne junakinje da istraje u svojoj humanitarnoj misiji spašavanja djece iz ustaških logora, naročito logora Lobor-Grad i Gradiška, sjajno tumači Alma Prica, koja čak i sliči hrvatskoj humanitarki austrijskog porijekla, ako je sudeći po ono malo izvornih, arhivskih filmova iz 1942. prikazanih u filmu, u kojima se vidi i sama Diana Budisavljević.
Diana, koja do rata živi u blagodetnom komforu tipično buržoaske familije Zagreba, kuca danonoćno na svojoj pisaćoj mašini, pravi detaljne datoteke svih dječjih žrtava, telefonira, organizuje sastanke koristeći svoje austrijsko porijeklo i poznavanje njemačkog jezik, traži pomoć od katoličke crkve, uspijeva da dobije makar moralnu podršku od službenika Ministarstva za socijalni rad (briljantni Ermin Bravo), odlučno konfrontira i svog supruga, doktora Julija Budisavljevića (inače, Srbina), koji, u nevjerici, poriče stvarnost ratnog užasa dok mu oči ne otvori sestra Mira (uvijek maestralna Mirjana Karanović), pomažući, indirektno, i Dianijoj odlučnosti. “Ovaj humanitarni rad mi je pomogao da ne mislim na sve teškoće u ratu”, objašnjava svoju misiju heroina na početku filma.
Arhivski snimci, zajedno sa dokumentarnim narativom današnjih sjećanja ljudi preživjelih zahvaljujući upravo humanitarnoj misiji Diane Budisavljević, najpotresniji su dio filma. Od oko stotinu intervjuisanih preživjelih svjedoka – tadašnje spašene djece, autorka bira njih četvoro (Živko Zelenbrz, Zorka Janjanin, Milorad Jandrić and Nada Vlaisavljević), čiju ispovijest i dirljiva sjećanja snima u autentičnim prostorima nekadašnjih logora, što je i najpoetičniji dio filma, budeći najsnažniju empatiju kod publike. Posebno je potresno svjedočanstvo čovjeka, čijim se glasom i otvara dokumentarni dio filma dok čamac klizi rijekom u izmaglici, koji se vodi kao broj, ne znajući ni svoje ime, ni prezime, niti je ikada uspio saznati ko su mu bili roditelji, odakle je. Čovjek koji je proveo cijeli svoj bezimeni život samo kao broj (1882).
Koristeći mnoge flashbackove, mučne elipse, zlokobne prolepse i druge tehnike filmskog jezika, autorka vjerodostojno slijedi zapise dnevnika u dijelu fikcije, kada crno-bijela fotografija dodatno redukuje igrani dio, više služeći funkciji dokumentarističkog, umjesto (melo)dramatiziranju, a glavnu dramsku funkciju i emotivnu dimenziju zapravo preuzimaju medidativno-poetski dokumentarni djelovi svjedočenja i arhivski snimci izgladnjele djece, na čijim kosturnim tijelima stanuje roj muva koje čak ni nemaju snage da osjećaju, tolika je umrtvljenost jedva živih tijela. Oštra društvena kritika ustaškog hrvatskog režima, ali i fašizma uopšte, film ne štedi ni poslijeratnu vlast, koja Diani nakon 1945. konfiskuje datoteku, koju zatim izgubi u nekompetentnoj i haotičnoj administraciji (zbog koje veliki broj još uvijek preživjelih nema osnovne podatke o porijeklu, datumu i mjestu rođenja itd.). Diana nikada nije dobila priznanje za svoj humanitarni rad, ni od strane novog, humanijeg režima.
Bez pokazivanja ijedne scene nasilja, upravo poetični dokumentrani kadrovi i arhivski snimci evociraju užase i monstruoznosti fašističkih zlodjela u logorima. Kamera je uvijek statična, ni jednog trenutka se ne pomjera, kao da autorka njome želi ukočiti, smrznuti bol i jezivost trenutka, tako da fikcijski dio, lišen osjećaja empatije, distancira gledaoca, koji zatim bude šokiran i potresen dokumentarnim slikama. Ovo hibridno poigravanje sa isprepletanim doku-fikcijskim djelovima narativa, kada se u najnepredvidivijem trenutku gledaju bolne scene, predstavlja najveću snagu filma i originalni prosede, koji vješto izbjegava, inače konvencionalne, zamke hibrida. Slijedeći etičke principe, autorka bira da fiktivno bude samo dopunski narativni element koji služi stvarnom, kako i treba da bude u filmovima, zasnovanim na jezivim prizorima istorijskih ratnih događaja. Pokrećući niz socijalno-političkih, antropoloških i pitanja revidiranja istorije, film je i svojevrstan omaž anti-faišističkoj borbi (bez obzira na nacionalnu, etničku ili vjersku pripadnost), aktuelnijoj i potrebnijoj u Evropi danas više nego ikada od 2. svjetskog rata.
Maja Bogojević
