Lucidno        O SISTEMSKOM IZUZEĆU SMISLA

Centralni motiv nalazi se u idejnom povezivanju teorije životne energije Vilhelma Rajha[1], koja poziva na potrebu oslobađanja čovjeka putem (seksualne) revolucije, i Marksove misli koja, prema Makavejevu, psihoanalizi obezbjeđuje „naučno objašnjenje društvenih uslova kao uzroka individualnih, patoloških poremećaja i duševnih tegoba“[2]. Makavejev tretira ideološku represiju u kapitalističkom i komunističkom režimu, a putem normi, klasne kulture i režima. Makavejeva je strategija ismijati živote u kapitalizmu kao i u totalitarnim socijalizmima. Zbog toga kroz prikaze američkih kontrakulturnih praksi (sa kraja šezdesetih) režiser ispituje granice njihove političke subverzivnosti, problematizujući mogućnost zapadnog čovjeka da izbjegne zamke konzumerizma i robnog fetišizma. Tako se i čovjek kapitalizma prikazuje jednako simbolički zarobljenim. Odnosno, naizgled nerepresivna, logika individualistički usmjerene kapitalističke paradigme otupljuje pojedinca snažeći njegovu apatiju i nezainteresovanost za radikalne društvene promjene i doprinosi održanju postojeće, društveno-ekonomske nejednakosti, poruka je Makavejeva. Čak i najliberalnije orijentisan, „oslobođeni“ pojedinac uvijek je subjekat proizveden unutar određenog društveno-političkog, ideološkog okvira. U svojoj eksplicitnoj namjeri da se obruši na ovakav dogmatizam, Makavejev slikovito poredi Staljinovu autoritarnu figuru sa izvajanim falusom. Kompleksnim, audio-vizuelnim kolažom, navodi nas na razmišljanje o potencijalima Revolucije (kao ukroćenog muškog polnog uda). Iako prikazuje politički pluralizam (na primjeru SAD) na kraju, čini se da Makavejev sugeriše potrebu za minimalnom ljevičarskom orijentacijom konzumenata/gledalaca.

Sljedeći momenat koji nas privlači režiseru problematizovanje je koncepta „kontrole kontrolora“ - političkim rječnikom, nedostatka subjekta koji ima kontrolnu funkciju nad vlašću. Film počinje stihovima „Ko će nas štititi od naših zaštitnika? Ko će biti policajac našim sudijama?”, da bi u nastavku igranog dijela, dok glavne glumice klizaju na ledu, vojnici koji ih gledaju rekli: „Vi ste sada pod zaštitom Narodne armije!”, a jedna od djevojaka odgovara „A ko će nas štititi od vas?”. Sedamdesetih godina (kada film nastaje) postaje već dovoljno jasno da je radničko samoupravljanje mit kojim se kolektivno-vlasnička klasa služi kako bi reprodukovala uslove svog opstanka. Reprodukcija prilika, u Lazićevom rječniku specifična racionalnost sistemskog načina proizvodnje društvenog života, počivala je na tri preduslova: ukidanje pretpostavki za autonomnim djelovanjem; ugrađivanje mehanizama stalne kontrole stanovništva (ne i vlasti) i legitimacijski princip totalizacije društvenih interesa. Zbog toga, direktne makavejevske provokacije rezultiraju i zabranom prikazivanja filma u SFRJ.

Odnos između slobode i individualnih potreba sa jedne i društveno determinisanih interesa i normi sa druge strane, ali ovoga puta sa uzmicanjem od marksističko-humanističke teorije i sasvim daleko od „konstruktivnog marksizma“, problematizuje i Živojin Pavlović u svom ostvarenju „Kada budem mrtav i beo“ (1968). Štaviše, njegova se slobodarska vizija koristi „estetikom odvratnog“ ne štedeći nijedan, proklamovani, kvazi-humanistički ideal. U tom idejnom mulju nastaje i lik Džimija Barke, dvadesetogodišnjeg mladića, bez ambicija, bez stalnog zaposlenja, koji besciljno luta lokalnim selima, do posljednjeg apsurda - kada ga pogađa metak u glavu, dok sjedi na poljskom klozetu. Prikazana „anemičnost“ njegovog duha prototip je stanja svijesti jugoslovenske omladine '60-ih godina, duboko zahvaćene moralnom i intelektualnom apatijom prema svakodnevnom ideologiziranju. Pavlović ružnijim slikama stvarnosti: „slike propadanja (urbanog i ruralnog), prljavštine, društvene neprilagođenosti, alkoholizma, ljudi koji bodu jedni druge noževima, prazne crijeva, psuju, valjaju se u blatu, odaju se nasilnom seksu u ambarima i drumskim mehanama“[3] suštinski demitologizuje „opšte-naprednu“ propagandu tadašnjeg establišmenta o razvoju cijele zemlje. Tačnije, u kontekstu reformi privrede iz '65 godine, nedvosmisleno se ukazuje na realne domete takvih (i svih proklamovanih, budućih) restrukturiranja. Nemogućnost (ne i nesposobnost) glavnog junaka da bude društveno angažovan, centralni je narativ kojim Pavlović poručuje o onome što je jedan od bitnih repera ovog rada: Jugoslovenski sistem socijalističkog samoupravljanja usmjeren je na ključnu brigu: naime, kako očuvati privid napretka i farsu produktivnosti.

Nit koja oba autora vodi u kreativno-angažovanom ospoljavanju je suštinski nesklad između slobode pojedinca i institucionalizovanih oblika društvene represije i otuđenosti. Ostvarenje individualne slobode uslovljeno je djelujućim strukturama moći i potrebom zajedničkog ulaska u procese među-transformacije, dok je svaka politika kojom se autonomija pojednica amputira, samo fašisoidna masturbacija impotentnih.

Ka dinamičkom društvu?

Prema dinamičkoj, marksističkoj paradigmi, društvenoj promjeni vode dva preduslova: strukturalna osnova istorijskog kretanja (sistem društvenih odnosa koji se konstituše kao način proizvodnje društvenog života) i društvene grupe čiji antagonizmi ustanovljavaju nove sisteme, rušeći stare. U pogledu strukture, Mladen Lazić sklon je razumijevanju društvene stvarnosti kao rezultata djelatnog odnosa ljudi prema svijetu, dok jednako kritikuje ekonomski determinizam kojim se ova djelatnost, glorifikacijom rada, svodi na materijalnu komponentnu. Kapitalizam, jasno je, jedini je sistem u kom se diferencirana ekonomska sfera pojavljuje kao determinišuća u konstituisanju društva. Ovakav vid proizvodnje uslovljava odvajanje političko-organizacijske sfere, te zaštitu privatne svojine. Komandno-planski način proizvodnje, imanentan socijalizmu, nastojao je da sve sfere društvenog života integriše u jednu, „totalizujući uslove materijalne, političke i duhovne reprodukcije društva“[4] čime se isključila mogućnost dominacije bilo kog društvenog segmenta pojedinačno. Istorijski subjekat koji je kontrolisao ukupni proces izgradnje je kolektivno-vlasnička klasa koja je, ponavljamo, uslove vlastite reprodukcije uspjela da nametne kao opšte uslove reprodukcije sistema. Drugi činilac društvenog dinamicizma utkan je u suprotstavljenom odnosu klasa (proleterijat-buržoazija). Međutim, Lazić upozorava na činjenicu da su određene grupacije izvan ovog bazičnog sukoba katkad igrale odlučujuću ulogu u stvaranju novih društvenih oblika. To znači da pored sukoba antagonističkih grupa, unutar dominantnog načina proizvodnje, uvijek postoje i drugi, podređeni društveni oblici. Pretpostavke njihovog postajanja traže se u stepenu povezanosti jednog društva sa drugim, ili unutar karaktera samog društva, pri čemu, što je ono više totalizujuće to ima manje prostora za pojavu „stranih tijela“.

Lazić, nadalje, anticipira da se do novog načina proizvodnje društvenog života može doći samo ukoliko se unutar starog razviju njegove strukturalne pretpostavke kao i društveno relevantna grupacija koja će, na tom temelju, nametnuti drugačiji tip odnosa. Dakle, u trenucima sistemskih promjena, glavni odnos među grupama pomjera se sa onoga između organizatorske i izvršilačke, na odnos između organizatora postojećeg sistema i potencijalnog organizatora nove proizvodnje. Djelatnosti obije gupacije Lazić zove oblikujućim. Međutim, socijalizam kao totalizujuće društvo nije dozvoljavao pojavu grupa sa alternativnim, antisistemskim ciljevima. U krajnjem sa njima se obračunavo putem masovnih čistki (tema koja je centralni narativ „Balkanskog špijuna“ (1984): nekadašnji staljinist, nakon nekoliko godina provedenih na Golom otoku, pritisnut teškom ekonomskom situacijom, paranoičan, izgubljen u vremenu i prostoru, postaje „agent bezbjednosti“ i očuvanja interesa režima).

 ________________________

[1] Prema Rajhovoj teoriji psihičku strukutura čovjeka sačinjavaju: energetsko jezgro kao seksualni životni motor, čovjekova stvaralačka priroda i spoljni sloj vaspitanja, samokontrole, civilizacijskog preoblikovanja i obuzdavanja prethodna dva impulsa. „Kada dođe do eksplozije ljudskih energija dolazi do oslobađanja ovog sloja i tada dolazi do zločinačkih akcija, ratova i samoubistava,a kada eksplozije ovih energija oslobode čovekovo produktivno, stvaralačko, ljubavno jezgro, dolazi do revolucija kakve su npr. Oktobarska, Kineska, Kubanska, odnosno do pokreta mladih koji se pojavio šezdesetih godina na zapadu „pod parolom vodite ljubav a ne rat“ ( vidi na http://www.jovicaletic.com)

[2] Kronja, Ivana, Op.cit.

[3] Levi, Pavle, Op.cit., str.68

[4] Lazić, Mladen, Sistem i slom, str. 15