Mala Educacion
Nikolićev prikaz crnogorke u filmu Jovana Lukina
Položaj žena koji se tipično veže za crnogorski patrijarhat vizualizovan je u igranom opusu režisera Živorada Nikolića. Opšteuzev, u radu ovog režisera uočljive su aluzije na rituale i običaje Crne Gore i plemensku tradiciju. Svaki Nikolićev film nose ženski likovi, ali su, čini se, determinisani muškim, a u ovom konkretnom slučaju, čak i u nazivu filma.Ovim radom nastojaće se istražiti Nikolićev sineastički odnos prema Crnogorki, s posebnim osvrtom na protagonistkinju filma iz 1979. Ovo ostvarenje trebalo bi da nam potvrdi stereotip koji se veže za Živka Nikolića, a to je da je podlegao ogrezlim, mizoginim predstavljanjem ženskih likova ili razotkrije njegovu poetiku koja nikako ne prati uobičajenu istorijsku sliku o Crnogorki. Većina predstava koja se vezuje za ženu u Crnoj Gori potiče od vremena plemensko-rodovskog ustrojstva države. U Jovani Lukinoj, brojni su takvi motivi, zbog čega ćemo dotaći neke od karakteristika života u osamnaestom i devetnaestom vijeku.
Iako nije posve jasno u koje vrijeme i mjesto je smještena filmska priča, jasno aludira na ostatke plemenskog uređenja.Osvrnućemo se na položaj žene u prošlosti i zato što se i dalje, u „postpatrijarhalnom društvu" mogu vidjeti destruktivni stereotipi o figuri žene.1 Za te stereotipe, Balkan je pogotovu plodno tle. Zbog toga, Aleksić piše: „Nowadays the Balkans are commonly associated with a propensity to chauvinist separatism."2 Ovdje treba otkriti da li Nikolić karakterizacijom ženskih likova preispituje norme ili im podliježe? Nikolićev pogled razmatramo kroz prizmu auteur rediteljske prakse, te će se komparirati njegov artistički pogled i pogled većine na ženu datog doba.Osim pogleda društva koji sputava žensko tijelo, treba imati u vidu i profilmske poglede, koji je mahom subordiniraju i opredmećuju.3 Film koji se ovdje razmatra impostira ženu u okrutnom crnogorskom karstu. Takvo okruženje, fizički i mentalno, porobljava ženu. Mora da radi teške poslove, bude pokorna mužu, anulira svoje želje. Iako istorijski izvori svjedoče da je Crnogorka kroz istoriju zbilja bila u katastrofalno lošem položaju, Nikolić ovdje koristi sliku takve žene na suprotan način. Slikom feminiteta preispituje, a možda se i ruga crnogorskoj tradiciji muških junaka. Jovana i Luka žive na brdu gdje biraju kamen i prave kreč koji prodaju ljudima iz grada. Iako svakog dana mora da nosi korpe ogromnog kamenja i pomaže mužu u mukotrpnom poslu, pa zatim i kuva, sprema za njega, udovoljava mu u svemu...ona je naizgled srećna i zaljubljena žena. Bračni par stalno posjećuju stranci iz grada (kupci, raskalašne žene, nova vlast, lokalni razbojnici i td.) i svaka njihova posjeta muči Jovanu. Vrijeđaju je, siluju, naređuju joj, a uzrok tome je njena „đavolja ljepota", jer pražena nosi svu krivicu.Osim neobičnog muškarca - Petra, koji dolazi u njihovo selo, zaljubljuje se u čistotu Jovanine ljepote i crta ikonu s njenim likom. Jovana često posjećuje i njeguje staru ženu, kojoj takođe mora da udovoljava, glumeći da je neko drugi. Spoznajom senzualne ljubavi i seksualnog zadovoljstva, Jovanin svijet se naprasno mijenja, i muškarac koji ga je do tada determinisao, postaje prepreka. |
Žena u crnogorskom plemenu
Crnogorsko društvobilo je podijeljeno „na ljude i žene, pri čemu su čast i poštovanje bili rezervisani za one prve."4 Tako opisuju bratstveničku zajednicu koja je postojala u osamnaestom i devetnaestom vijeku na prostoru današnje Crne Gore, a recidivi takvog uređenja vidljivi su i u dvadesetom vijeku. Tada se muž i žena ne oslovljavaju po imenu čak ni kada su sami, a u javnosti ne izgovaraju ni muž, žena, već „da prostite". Ne hodaju, niti jedu zajedno. Njena podređenost očitava se u spuštenom pogledu, pranjem njegovih nogu, ljubljenjem ruku... Sve se to vidi u prvoj polovini filma...J ovana je poslušna mužu i svim muškarcima u selu. Jovana nosi kamen na leđima (jasna rediteljska insinuacija) od kojeg njen muž pravi kreč, a zatim i obavlja kućne poslove. Kao razlogenemogućnosti da budu jednake s muškarcima, Anđelka Bulatović navodi: „Na položaj i vaspitanje žene u Crnoj Gori uticalo je više faktora. Jedan od primarnih je stalno ratovanje i ratničko ustrojstvo Crne Gore i Crnogoraca. Drugi određujući faktor je bratstveničko-plemenski način života i shvatanja u rodovsko-plemenskoj Crnoj Gori. Ništa manje značajan bio je i uticaj vastočne crkve i njenih kanona, koji su biblijski poimali ženu pod vlašću muža."5 Sva prava i volja žene bili su sadržani u volji muškarca, najprije oca i brata, a kasnije muža. Mada se na crnogorskom primjeru to može proširiti i na bratstvo, pleme...U narodnoj svijesti živo je shvatanje o ženi kao predmetu svojine društvenog kolektiva u rodovskom društvu i ženi kao svojini muža u privatnosvojinskom društvu.6 Upravo je to suština patrijarhata prema Žarani Papić: „Društva koja su 'patrijarhalna' u prvom smislu obično su takva i u drugom smislu, budući da dodeljivanje apsolutnog autoriteta muškarcu u privatnom/kućnom domenu implicira takvu polnu asimetriju u kojoj, je žena rangirana kao 'niže' ili nesposobno biće ne samo u privatnom već i u javnom domenu." Dodatno ih obezvrijeđuje ako ne rode muško potomstvo; zbog toga Jovana obećava Luki da će mu roditi sinove.Vuk Karadžić je o odnosu polova u tadašnjoj kulturi zapisao sljedeće: „Kod sviju Srba žene su jako potčinjene muževima, a u Crnoj Gori drže ih gotovo kao robinje (...) Mlad čovijek i žena ne smiju ništa jedno s drugijem govoriti pred drugijem ljudima, jer bi to bilo nepristojno. Isto tako žena ne smije svog muža nazvati imenom već kaže samo>on<"... „Neizgovorenost" žene u filmu je takođe pokazana, osim nominacijom, kada je Luka ljudima predstavlja sa „moja žena, da prostite".I u bližoj crnogorskoj istoriji vidljiva je borba ostataka plemenskog poretka i razvijenih institucija nastalih na temelju privatne svojine. Pritom, ovdje dobro vidimo i bricolage sposobnost patrijarhata, kako je naziva Svetlana Slapšak, ukazavši kako se lako „pripitomio" i u jugoslovenskom socijalizmu: „Patriarchy was happily digging its own way through the softened ideological tissue into practices and new forms of ideology." I kroz prizmu socijalizma u kojem je film nastao, odnosno procesa repatrijalizacije, aktuelan je po pitanju ženskog rada u privatnoj sferi. |
_______________________________________
1 Paula Petričević, „Potemkinova sela-neke posebnosti institucionalizacije studija roda u Crnoj Gori", u ProFemina, specijalni broj zima/proljeće 2011, Beograd, str. 61
2 Tatjana Aleksić, The Sacrificed Body: Balkan Community Building and the Fear of Freedom, University of Pittsburgh Press, 2013, str. 13
3 Laura Mulvey, Visual and Other pleasures, Palgrave Macmillan, London, 1989; Originalno objavljen u Screen 16.3, jesen 1975
4 BožidarJezernik, Divlja Evropa, Biblioteka XX vek, Beograd, 2009, str. 124
5 Anđelka Bulatović, Žena Crne Gore kroz vjekove, Zadužbina Andrejević, Beograd, 2010 , str.11
6 PetarStojanović „Ličnisubjektivitetcrnogorskežene u XVIII, XIX inapočetku XX vijeka" u Istorijskizapisi 27, br. 3-4, 1974
7 Žarana Papić, „Patrijarhat" u Enciklopedija političke kulture, Savremena administracija, Beograd, 1993
8 VukStefanovićKaradžić, Etnografskispisi; oCrnoj Gori, Prosveta, Beograd, 1969, str. 343
9 Anđelka Bulatović, n.d, str. 72
10 Svetlana Slapšak, From "Shoulder-To-Shoulder" Politics to the "Womb-Bomb" u Journal of Postcolonial Cultures and Societies, Vol. 4, No. 2, 2013, str. 41
11 Mada je Nikolić u svojim drugim filmovima pravio više oslona na odnos javno/privatno kada slika ženu, nego li u Jovani Lukinoj.