Lucidno        O SISTEMSKOM IZUZEĆU SMISLA

Kada manjkavosti sistema, čiji je privredni rast nametnut spolja, a ne imanentan obliku proizvodnje, isplivaju na vidjelo, do tada marginalizovane potrebe stanovništva, potiskivane ispod granica tolerancije, postaju uporište nezadovoljstava i subverzivnog činjenja. Vođstvo nad osiromašenim i pobunjenim stanovništvom preuzima „mobilizatorska inteligencija“, čiji strateški neuspjesi (sumnjive privatizacije) u cilju „pozapadnjačenja“ društva, podsjećaju na procese „izgradnje komunizma“ – ideal koji treba ostvariti svjesnom akcijom. Naravno da je nadolazeći period haosa devedesetih i konfuzije stvorio povoljnu klimu za manipulacije i pljačke najvećih razmjera, što je naše zemlje uvelo u još dublju krizu u kojoj su drastična socijalna diferencijacija, velika nezaposlenost i nizak životni standard postali – objelodanjena – stvarnost. Ovo je dodatno začinjeno ratom i nacionalističkim ludilom, stvarajući „retrogradno-romantičarsku intelektualnu žabokrečinu“ podložnu iracionalnostima različitih vrsta.

I dio

Iracionalni elementi „racionalnog“ djelovanja

Svako djelovanje suprotno interesima klase i koje, u kontekstu analize socijalističkog sistema, onemogućava reprodukciju i vodi dezintegraciji poretka smatra se iracionalnim. Uzevši za primjer kapitalizam, u njemu se sistemska racionalnost javlja kao potreba obezbjeđivanja adekvatnih preduslova za akumulacije viškova. Putem viškova se obezbjeđuje rast, dok je uloga države svedena na minimalno učešće radi obezbjeđivanja povoljne tržišne klime, ali izvan dominantnih tokova kapitala. Komandno-planska ekonomija može se stabilno reprodukovati i bez rasta, dok položaji u „nomenklaturi“ ne zavise od akumulacije viškova. U sferi ekonomije, sistemski se stvara neravnoteža između proizvodnje i potrošnje, ali i različitih sektora, dok se na polju društvenih odnosa to manifestuje kroz atomizaciju i segmentaciju stanovnika. Na nivou svakodnevice, obični čovjek nije u stanju da autonomno zadovolji egzistencijalne potrebe.

Racionalno djelovanje kolektivno-vlasničke klase, dakle, u sebi sadrži iracionalne elemente koji, u cilju njenog samo-održanja, vodi dugoročnoj društvenoj neravnoteži i dezintegraciji. Kako nijedna sfera nema sposobnost automatske samoregulacije, tako se svaki korak mora „intencionalno kontrolisati“ i planirati, u konstantnom balansiranju između opštih interesa vladajuće klase i parcijalnih interesa potčinjenih.

Ko je upravljačka klasa?

Kolektivno-vlasnička klasa se, u vrijeme formiranja socijalističkog društva, profiliše naglim usponom različitih slojeva stanovništva (od poljoprivrednika, radništva preko stručnjaka do „profesionalnih revolucionara“ itd). Bitan momenat u ovome predstavlja činjenica da su položaji unutar kolektivno-vlasničke klase uglavnom posljedica unutar-generacijskog uspinjanja, dakle stečeni. Za razliku od pomenutog, procesi homogenizacije kod seljaštva i radništva praktično su do kraja završeni dok je isti pratio i kretanja unutar posredničke klase. U ovom dijelu možemo zaključiti da socijalistička vladajuća klasa u sebi nosi internu nestabilnost, budući da predstavlja trajno otvorenu grupu, propulzivnu za unutargeneracijsko i međugeneracijsko vertikalno uspinjanje iz nižih slojeva. Drugi, bitan momenat odnosi se na njenu ultra-direktorsku strukturu. Striktna se podjela rada u ovoj klasi do kraja nikada nije mogla izvesti. Štaviše, na djelu su bila široka ovlašćenja svakog nadređenog položaja, a to je, razumije se, podrivalo centrifugalni mehanizam unutar partije (činjenica je da su pripadnici klektivno-vlasničke klase uglavnom bili i članovi KP). Onoga trenutka kada je vertikala oštećena nestankom vrha, ostala je konfliktna mreža moći između „republičkih centara hijerarhije.“ Ekonomske slabosti podrivale su odbrambene mehanizme sistema, dio vrha pokušao je pribjeći liberalizaciji, dok se dominantiji opredijelio za alternativni model: postići kolektivnu legitimaciju, odricanjem od prošlosti, kroz nacionalno predvodništvo.

Drugi pogled na istu klasu

Na poseban način prilike unutar vladajuće klase, ali ni širi društveni kontekst, nisu izmakli vještom oku kamere. „Maratonci trče počasni krug“ (1981) Slobodana Šijana nastaju neposredno nakon Titove smrti (1980) koja je obilježila (tragičnu) prekretnicu u životu zemlje rastrzane pitanjem da li „I poslije Tita Tito“. Pavle Levi podsjeća na čuvenu scenu gdje porodica grobara večera, zajedno sa lokalnim vlasnikom bioskopa Đenkom, teletinu (ispečenu u novom krematorijumu). Đenka, uvjeren da zapravo jede tijelo Pantelije (skoro preminulog patrijarha) konstatuje: „Ukusan ovaj Pantelija!“. U ovoj je sceni, saglasno Levijevim zapažanjima, sadržana sva kompleksnost odnosa jugoslovenskih naroda prema preminulom vođi. Režiser jednostavno sugeriše da „su Oca možda proždrla njegova djeca“.

Deset godina kasnije, tema nedostatka „jednog vođe“ i dalje je aktuelna, doduše ovoga puta prezentovana u nadrealističkom maniru prikazivanja „multinacionalnog“[1] obreda omlećivanja. Riječ je o trećoj televizijskoj sezoni „Top liste nadrealista“[2] koji dokumentuju običaje „patrijarhalne mikrozajednice“ gdje njeni „muški članovi vise naglavačke na kućnim vratima, golicaju se grančicama po grudima, nose bundeve na glavama i, na kraju rituala, svi zajedno sisaju motke“[3], potvrđujući time svoje „jugoslovenstvo“. Pavle Levi govori o vrsti društveno-kulturnog nereda u kom se odvija ovaj običaj, a koji karakteriše odsustvo Imena oca. Naime, otac (sina koji se omlećuje) iako prisustan, predstavljen je kao prilično tupav i neartikulisan, bez imalo atributa tradicionalne muškosti, u prvom redu autoritarnosti. Njegovo je jedino umijeće sisanje motke! Levi dalje pravi lucidno poređenje motke sa Lakanovim „demaskiranim falusom“ gdje se u obredu njenog sisanja oslobađa zarazni, nekoordinisan ali oslobađajući užitak – jouissance. Radnja se iz sela izmješta u studio gdje su „putem audio-vizuelne manipulacije“ pušteni dokumentarni isječci intervjua Alije Izetbegovića, Franja Tuđmana i Slobodana Miloševića, navodno o njihovom viđenju rituala. Jednostavnije, omlećivanju se pokušava pripisati ekskluzivistički etnički karakter „kako bi oni koji bezbrižno vise naopačke na vratima svojih kuća (neopterećeni nečistoćom svojih identiteta) mogli (ponovo) biti preobraćeni u „normalizovane“ ideološke podanike“.[4]

Retrogradnim etnoesencijalizmima posvetićemo punu pažnju u poslednjem dijelu rada. Vrijeme živog „očevog zakona“, deset godina natrag, ostavilo nam je još par pitanja bitnih za našu socijalističku slagalicu. Pogled iznutra na kolektivno-vlasničku klasu poslužio je kao uvod u širu priču o društvenom položaju.

Anita ERAK
(NASTAVIĆE SE)

 ____________________

[1] Omlećivanje je predstavljeno kao obred u kom učestvuju sve religije- i katolici, i pravoslavci i mulsimani.

[2]Nadrealisti se prvi put pojavljuju 1981. godine u omladinskom radio programu „Primus“ sa zadatkom da svojim djelovanjem podstaknu relativizaciju do tada važećih ideoloških normi, budno prateći i komentarišući jugolovensku svakodnevicu „rastrzanu između socijalističkih i nacionalističkih poriva“. Njihov je cilj bio pružiti otpor dominantim društveno-kulturnim diskurzivnim praksama a da se, pri tome, ne priklanjaju niti jednoj dominantoj struji, a kamo li nacionalističkim propagandama koje su tada bile u povoju.

[3] Levi, Op.cit., str.119.

[4] Ibid.,str. 122.