Omaž VLATKO GILIĆ
Mini retrospektivom nagrađivanih kratkih filmova reditelja Vlatka Gilića, uoči zatvaranja festivala Underhill - Podgorica se upravo kroz Underhill na svojevrstan način upisala na listu gradova, koji su u protekla 3 mjeseca organizovali Gilićeve retrospekcije: Los Anđeles, Njujork, Ostin, Sijetl. Zasluga za to pripada jednom mladom festivalu, koji se na svoj način odupreo poražavajućoj činjenici da je ovo prva crnogorska retrospekcija ove vrste, jedna od rijetkih na Balkanu, autora koga, na jednoj strani, svi svojataju da je njihov (kroz njegove ranije filmove i međunarodne uspjehe tih filmova) - ali i autora koga, na drugoj strani, svi još više izbjegavaju da finansiraju i podrže kada su u pitanju njegovi novi projekti . i tako od 1982. goidine, kada je bio u zenitu svoje kreativna snage i veoma visokoj mjeri međunarodnog uspjeha i poštovanja, kada su se tek očekivali grandiozni domašaji. Često svojim studentima govorim - Čovjek je ono što njegova djela o njemu govore, a profesor i reditelj Vlatko Gilić se nesumnjivo, svojim dometima kreacije ali i načinom časnog života, u nečasnim godinama koje su nam pojeli skakavci, na svom primjeru izborio za suštinsko i principijelno značenje ove Sartrove rećenice. Čovjek je ono što o njemu govore njegova djela - koja su 5-og marta bila prikazana na Berkli univerzitetu (Pacific film Archive), potom sljedeće nedjelje na Univerzitetu Kalifornija, a onda i - u američkoj Kinoteci na Holivud bulevaru (sala sa imenom Stivena Spilberga) u Los Anđelesu, i tako dalje, i tako dalje, reditelja koji je jedini iz jugoistočne Evrope koga su američki kritičari svrstali među 50 velikana svetske kinematografije (uz Čaplina, Velsa, Hičkoka, Tarkovskog, Felinija, Kjubrika, Bergmana, Kurosavu...) - a nedjela našeg vremena, u kome Gilić ne stvara više od 30 godina - na isti taj način govore o svemu ostalom, pa i o nama samima. Na zatvranju Underhilla smo, dakle, bili u rijetkoj prilici da vidimo 3 filma, koja su značajan činilac Gilićeve karijere i dokaz njegovog osobenog rediteljskog izraza, koji mu je obezbijedio relevantno međunarodno mjesto, ne samo u arhivima Univerziteta Harvard i Muzeja moderne umjetnostio Njujork:
- In kontinuo (1971), koji je nagrađen za Najbolji kratki film na Berlinskom filmskom festivalu te godine, za koga se bez sumnje može reći da je u međunarodnim razmjerama uzdrmao ili - preispitao pojmove i žanrove kratkog filma, dokumentarnog filma, te upotrebe simbola i metaforičkog značenja u paralelnilm slojevima nivou narativnog značenja filma. On je, kako primjećuju mnogi kritičari, formirao osoben izraz koji relativizuje granice između dokumentarističke i fikcione strukture i, bez obzira na to da li su prisutniji elementi jedne ili druge, kroz njihovo prožimanje stvara nadahnute filmske eseje, u kojima se otiskuje njegov sopstveni tok svijesti. Stoga, naravno, gledaocu vrlo brzo biva jasno: klanica, u kojoj je smještena radnja ovog (dokumentarnog?) filma, najmanje je ono mjesto koje gledalac vidi -a suštinsko je mjesto koje gledalac osjeća svojim intelektom - dakle, klanica filma In kontinuo metaforičko je mjesto poprišta priče o okrvavljenoj potrebi čovjekove prirode, u kojoj gledalac vidi da se kolje stoka za ljudsku ishranu a zapravo shvata i percipira priču o tragediji svih civilizacija, od antičkih vremena do danas. i sve u desetak minuta filma, bez riječi. Postupak kadriranja, u kome se ne vidi životinja koja se ubija (kolje) nije urađen da bi sakrila neprijatnost čina za gledanje - već da bi pojačala metaforičko značenje filma, ali i da bi kroz snažne valunge kojima curi krv životinje na idisaju - izgradila doživljaj na gledaoca, mnogo moćniji od realnosti. O tome veoma nadahnuto piše Nora Sayre, filmski kritičar New York Time-a, (18. januar 1974, str 25.) . Takođe, činjenica da je reditelj Gilić - doveo filmsku ekipu u jednu od Titogradskih klanica, u godinama kada je već odavno živio negdje daleko drugo - govori o snažnom intimnom interteksatualnom nivou ove priče, o snažnoj potreni autora da ovu brutalnu priču snimi isključivo u gradu u kome je rođen. - Dan više (1972) - prikazan na više od pedeset reprezentativnih međunarodnih filmskih festivala, je vizualno i pjesničko remek-djelo, o ljudskoj težnji da se nastavi život više, tj. da je čovjek spreman ići kroz pakao ne bi li doživio samo jedan dan života više, film sa fascinantnom atmosferom - koja je građena jednako kamerom, montažom i zvučnom obradom: vrhunskom fotografijom, fascinantnim ambijentom sumporne magle i nepreglednih količina nagog tijela, svih uzrasta i svih bolesti, u grču nade i nelagode, kao oda snazi ljudske nade. |
Na velikom platnu Underhill-a ovo ostvarenje je svoje gledaoce ostavljalo bez daha, tako očigledno, tako snažno. Kao da su se mnogi od njih, po prvi put – susreli sa snagom kinematografske istine i emocije – bez holivudskih trikova, postprodukcije, After effectsa i ProTulsa, kao das u se večeras po prvi put susreli sa time što to uistinu jeste – FIL M (ili treba da bude, van tokova zabave i holivudskog vašarišta), kada govorimo o umjetnosti. Kruna večerašnje projekcije je bio moćni i brutalni, na moment vidno bolni film Moć (1973) – prvo i posljednje Gilićevo srednjemetražno ostvarenje, koji govori, kako bukvalno tako i metaforično, o snazi hipnoze, snazi opijenosti pojmom moći, te veoma kvarnom ljudskom suštinom, koja u stadijumu hipnoze (koji je dokazan veoma mučnim kadrovima probijanja iglom, koju su sprovodili svi protagonist filma, a koja je bila bolna za gledaoce ali ne i hipnitisane aktere filma) razmišlja jedino o tome – kako da svoju moć (I status) potvrdi isključivo kroz mučenje i poniženje drugih (gledajući ovaj film – dolazimo do spoznaje o još jednoj ljudskoj potrebi - potrebi za moć, u kome je grupa muškaraca dobrovoljno izložena hipnozi i podvrgnuta sadističkom poniženju koga nisu svjesni; naravno - u pitanju je još jedan Gilićev film izvan okvira prvog/osnovnog stepena fabulativne naracije, film o moći hipnoze, ponašanju naroda unutar hipnoze, i želji pojedinca da vlada drugima.). Ovo ostvarenje, koje nije samo kruna ove projekcije već i Gilićevog dokumenataristično-metaforičnog rediteljskog pristupa (nakon koga je prešao na cjelovečernji igrani film) u očima gledalaca postaje fascinantno i iz još dva razloga: - postaje šokiran spoznajom o brutalnoj/zločinačkoj suštini ljudske prirode (jer ona, kroz hipnozu – govori iz najdubljih svera ljudske podsvijesti – ljudske suštine, bolne ljudske istine) koja nije optimistična za budućnost ljudske rase - postaje šokiran snagom rediteljske ličnosti koja tako precizno i snažno, kreira film sa hipnotisanim protagonostima (koji samim tim nisu ni svjesni prisustva reditelja te samog snimanja): hipnoza se konstantno nedvosmisleno dokazuje stepenom brutalnosti, bola i poniženja – kojima je učesnik eksperimenta sa hipnozom izložen, jer prihvata očigledan bol probijanja tijela – bez otpora (naravno – bez ikakvih specijalnih efekata i trikova, na koje današnji Holivud troši ogromne budžete – a Gilić ostvaruje usmjerenjem svoje kreacije i ostvaruje to isključivo voljom i ideativnim rediteljskim potencijalom). Ovo fascinantno ostvarenje prikazano je u Kanu (oficijelna selekcija Paralele, 1973), kao jedan od rijetkih dokumentarnih filmova koji su ikada tamo prikazani – upravo na snazi svoje neponoviljivosti ideje, i rediteljskoj snazi koja se umom i idejom izdigla iznad prvostepenog pojma dokumentarnog filma, radikalno ga nadilazeći. Fascinantan je trenutak u kome hipnotisani i ponižavani dobije priliku da hipnotiše drugog. Ako se današnji gledalac uopšte zapita šta je hipnotisani i ponižavani odlučio da uradi, kada mu se ukazala prilika da drugog hipnotiše - jednostavna je slika naše realnosti danas i veoma jednostavan obrazac planetarnih devijacija ponavljanja istog obrasca, u kome nema iznenađenja, i u kome ta osoba čini samo jedno: umjesto da voli i prašta – radi najgore brutalnosti, pa čak i svom učitelju/stvaraocu (u ovom slučaju – onome koji ga je naučio hipnozi, taj postaje brutalno iskorišten). |