Lucidno O SISTEMSKOM IZUZEĆU SMISLA
O sistemskom izuzeću smisla –
ideloška hiperestezija u jugoslovenskoj kinematografiji
DRUŠTVENI POLOŽAJ
Da bi što vjerodostojnije ušao u društveno tkivo analizirajućeg, državno-političkog sistema, Mladen Lazić prezentuje rezultate istraživanja rađenih u Jugoslaviji '70-ih i '80-ih godina, koji su na bazi nedovoljnog broja indikatora društvene diferencijacije: materijalni položaj, obrazovanje i politička moć promovisali ideju o slabo izraženoj hijerarhiji i egalitarističkoj budućnosti zemlje. „Ako su hijerarhije bile toliko izmješane (ili slabo izražene) iz kojih izvora je potekla masovna pobuna protiv vladajućeg poretka?“ . Stoga, naš autor društveni položaj istražuje preko teorijske analize materijalnih uslova reprodukcije sistema. Društveni se odnosi konstituišu u antagonističkom polju suprotstavljenosti kolektivno-vlasniče klase i izvršilače klase radništva. Na tom presjeku, usljed tehnološkog razvitka, složene podjele rada i akumulacije znanja, nastaju posredničke klase koje raspolažu specijalističkim znanjima, iako lišene komandne funkcije, dok se na marginama, u svom okoštalom obliku, zadržava sitna grupacija privatnih preduzetnika. Ovime se pokazuje da bazični, deklarisani dualizam grupacija, faktički znači kompleksnu strukuturu društvenog položaja, ali prije svega i to da je podjela na komandno planski i izvršilački rad osnovna za pozicioniranje grupa na hijerarhiji društvene ljestvice. U nastavku analize, pored navedene dihotomije, Lazić prepoznaje ostale indikatore: materijalni status (iako je ideja o jednakosti bila trajno prisutna u socijalističkim društvima, iznose se podaci prema kojima su materijalne nejednakosti bile izražene na višim niovima potrošnje društvenog položaja, dok su nešto manje bile vidljive na nivou zadovoljovanja elementarnih potreba ), obrazovanje (školska sprema dobila je, iako ne primarno diferencirajuću, važnu legitimacijsku ulogu) intelektualni/manuelni rad (modernizacija je donekle pomutila jasno razlikovanje karaktera rada; viši stepen obrazovanja po pravilu je korespondirao sa obavljanjem upravljačke i nadzorne funkcije gdje su se uske grupacije javljaje kao kreatori radnih zadataka, a sve širi krugovi zaposlenih obavljali su zadate radnje), i grad/selo (društveni položaj se ustanovljavao i prema mjestu življenja, pri čemu je zabilježen trend masovnih migracija stanovnika prema određenom urbanom centru).
Direktori
Poseban s(l)oj u kom su zanesenjaci vidjeli potencijalnog aktera društvenih promjena tzv. je „tehnokratija“, provredni i vanprivredni rukovodioci, odnosno sloj - direktora. Iako je sa „politokratijom“ činila vladajuću klasu, ona je, u odnosu na političare imala podređen položaj sa koga je sprovodila odluke, donesene na višim instancama. Smatra se da je tehnokratija bila usmjerena ka promovisanju tržišne privrede, dok su se njeni interesi razlikovali od interesa političkih rukovodilaca. Pored navedenog, koje ima utemeljenja u praksi, ostaje nejasno zbog čega bi se sloj, koji je u ovom sistemu imao kako-tako povlašćen položaj, bez obzira što se nalazio na nižim položajima unutar vladajuće klase, i koji je (iznutra fragmentiran) direktno zavisio od političkog vrha (svaki je direktor morao biti naimenovan ili razriješen i kontrolisan od strane određene „političke instance“) pobunio protiv postojećeg poretka? Štaviše, direktorska pozicija dolazila je kao kruna politički lojalne karijere podanika.
Direktorska ideološka lojalnost bila je karta za vertikalno uspinjanje, dok interesna podvojenost u odnosu na politički vrh, nikada nije predstavljala ozbiljniju smetnju u manifestaciji „autoriteta“. Čini se da je ovaj jaz u interesima služio prije kao alibi za sumnjive radnje. U svakom slučaju, odgovornost se pred masom uvijek mogla prebaciti na višu instancu, dok je sveta riječ „u ime naroda“ služila kao vid indulgencije, pred tim istim narodom. Lazić svodi: vlast je iznad naroda, ali ne i protiv njega! Sve što čini, u ime je naroda. Svakako da je riječ o eufemizmu: diktature proleterijata.
„Slušaj! Jedanput za svagda treba da naučiš da ne vjeruješ mnogo svojijem očima, Milutine, jadan ne bio!“
Antologijski primjer zloupotrebe alibija „u ime naroda“, za račun uskogurdih interesa totalitarne vladavine, istoimeni je film Živka Nikolića (1987). On secira atmosferu neograničene vlasti, diktature jednopartijske vladavine, koja sputava ljudsku slobodu, podražava osjećaj nesigurnosti, stvarajući iskarikirani i skaredan sistem moralnih vrijednosti, bez kompasa ljudskosti. „Nikada ljudski život u jednom sistemu ekstremne oligarhije i samovolje, onako kako ga vidi Nikolić u svom filmu, čini se, nije izgledao ništavniji“. Svoj narartiv gradi kroz dijalektiku odnosa nadređenog i podanika, u kom ovaj drugi ostaje ugušen u svojim htijenjima sa jedinim izlazom (i načinom opstanka): u poltronskom ospoljavanju i priklanjanju vlastelinskim anomalijama i licemjerju. Na ovom mjestu možemo čitati i potvrdu ranije iznesene teorije o društvenoj pokretljivosti: uspon u višu klasu zagarantovan je političkom lojalnosću „vlastelinu“. Nikolićev verizam crnogorskog „Dogville-a“ slika je suštinske manipulacije i zloupotrebe vlasti u pozno vrijeme soc-realizma, u kojem darvinistički preživljavaju samo oni osakaćeni od savijesti i moralnih kompasa.
Da bi uspio u svojoj slikovitoj namjeri, Nikolić gradi lik – prototip „poštenjačine“ – vozača Milutina čija je bezrezervna vjera u ispravnost svog direktora Todora uzrok probune protiv konformističkog i represivnog sistema, a koja ga odvodi u silne žrtve i poniženja i, kako Koprivica primjećuje, do možda najvećeg apsurda, sukoba sa tim istim direktorom, za čiju se pravdu on jedini borio. Time Nikolić impostira izvjesnost svakog pokušaja da se sačuva ljudsko dostojanstvo u vrijeme bez imalo digniteta, gdje se vlast kroz nasilje prevodi. Dakle, nema sumnje da je tema filma prenesena moralna drama doba u kojem oni koji rade „u ime naroda“, zapravo najmanje čine u to ime.
Koprivica citira Stefana Grubača, koji kaže: „Kao da je Živko Nikolić filmski primenio onu umetničku hirurgiju Mihaila Lalića u razaranju sujete, laži, samoljublja. Kao da je tačku posmatranja uneo u najniže, najskrivenije i najbrutalnije predele jedne zaluđene svesti o moći ljudi na položajima (…). To je pitanje o dostojanstvu (i nedostojanstvu) čoveka i življenja.“ Ovo je priča o podvali, o „u ime naroda „odnarođene“ grupe ljudi i vlasti koju oni zastupaju“ koja ima univerzalni značaj, budući da je jednako okrenuta kako ostrašćenim predstavnicima jedne partije tako i čovjeku – u Nikolićevoj interpretaciji uvijek predodređenom da bude gubitnik. Silovan od strane sumnjivih ideologija, laži, prevara i dogmatičnih fantazmagorija, a sve to u ime naroda, odnosno u njegovo ime – taj je čovjek preživio, ali nije prevazišao opisane okolnosti. Poput jezivog zvuka potpetica, ideologije ga prate ma gdje mrdne. Tužno je kad ovaj gubitnik na svom putu ogladni i ožedni.
Anita Erak
„Bez vođe svaki je narod kao čovjek bez glave“
Na ovom mjestu uputno je učiniti osvrt na istraživanja sprovođena krajem 80-ih , o uticaju nacionalne pripadnosti na klasnu diferencijaciju. Nikakva veća sistematska povezanost nije se mogla izvesti iz odnosa dvije varijable. Odnosno, razlike u društvenom položaju između Hrvata, Srba ili onih koji su se deklarisali kao Jugosloveni, pred izbijanje građanskog rata, bile su male. Položaj na društvenoj strukturi ostaje dominantno uslovljen logikom klasne reprodukcije, odnosno međugeneracijskom pokretljivošću. Prema ovim nalazima, u maloj se mjeri, kako zapaža Lazić, mogla čitati učestalija pokretljivost Srba u odnosu na Hrvate ( pa i Jugoslovene), što teoretičarima trendova ne daje za pravo da pretpostave privilegovan položaj ove nacije. Lazić podsjeća na ranije rezultate o nešto većem procentu nižih položaja (nižeg socijalnog statusa Srba u predratnoj Jugoslaviji) predaka (očeva) ispitanika srpske nacionalnosti, zbog čega se taj trend treba čitati kao „nadoknađivanje ranijeg statusa zaostajanja“ .
Rezultati istraživanja koje smo izabrali da pokažemo, i ostali nalazi koje Lazić u svojoj, ovdje često citiranoj, monumentaloj studiji „Sistem i slom“ prezentuje, upućuju na sljedeće zaključke: - socijalistički sistem je svojom logikom obezbjeđivao ujednačenu zastupljenost društvenih položaja svih naroda/nacija; - ključnu ulogu u mobilisanju masa, kroz nacionalno osvješćivanje, odigrale su grupacije koje su manipulisale, fingirale i karikirale stvarnu „nacionalnu“ raspodjelu položaja, okrivljujući drugi narod za svoj (navodno) inferioran položaj na društvenoj ljestvici; - igrajući na kartu etno-nacionale pripadnosti, te su grupe tražile novi osnov svoje legitimacije. Razlog zbog kog su postigle mobilišući uticaj može se tražiti u „autoritarnoj orijentaciji stanovništva na ovim prostorima“ . Tako, iracionalno djelovanje više nije bilo samo karakteristika kolektivno-vlasničke klase, već je histerija masovnog ludila zahvatila one koji su, u uvjerenju da su žrtve, sami bili učesnici u kolektivnoj zavjeri protiv ljudskog, bez obzira na njegove egzistencijalne i ontološke predispozicije.
