Zainteresovanost za dokumentarni filmski opus Živka Nikolića podstakla me da se u ovom radu bavim analizom naracije i naratora u filmovima Ždrijelo i Polaznik. S tim u vezi, osnovno polazište mi je predstavljala knjiga Uvod u dokumentarni film u kojoj se autor Bil Nikols na sveobuhvatan način bavi dokumentarnim filmovima, pa između ostalog i mogućim tipovima naratora i vidovima naratologije.

Opredjeljenost da analiziram ova dva filma činila mi se kao logičan izbor s obzirom da se radi o različitim vidovima dokumentarnih filmova u kojima se narativni tok kao i sami naratori različito postavljaju. Međutim, uopšteno posmatrajući opus ovog autora analitičari ističu sledeće: "Nikoliću je, kao umjetniku, najvažnija sadržina priče, tačnije njena idejna i tematska osnova, a tek potom njena formalna „infrastruktura" i „komfor" koji nudi umjetnički medij unutar kojega se ona ostvaruje. Dakle, Nikolić, ma koliko se to, naizgled, za jednog istinskog umjetnika kakav je on bio, činilo neuobičajenim, nikada nije dozvoljavao da mu medij „ugrozi" poruku, iako bi ponuđena priča bez izražajne fakture tog istog medija, ostala samo umjetnikova neostvarena želja, njen, kako se to, ponekad, možda neodmjereno kaže, sterilni 'literarni predložak'. Uspostavljanje estetske korelacije, sa svim komplementarnim aspektima koje ta korelacija implicira, bila je donja granica njegovog kompromisa sa onim što taj izražajni medij nudi, pa makar se on zvao i filmski".

Cilj ovog rada je da se kroz analizu dva odabrana filma spoznaju vidovi naratologije i naratora, kao i da se definiše kojem bi tipu dokumentarnog filma Polaznik i Ždrijelo pripadali?

U metodološkom pogledu rad sam koncipirala na sledeći način: nakon uvoda u dokumentarni filmski opus Živka Nikolića u centralnom dijelu rada sam pristupajući sa teorijske platforme koja se oslanja na iskaze Bila Nikolsa, uz interpretaciju analitičkih činjenica, odabranim predmetima istraživanja (filmovima Polaznik i Ždrijelo) nastojala da potvrdim tezu rada koja se odnosi na iskaz da dokumentarni filmovi Živka Nikolića posjeduju različite vidove naratora i principe naratologije. Odabrani filmovi poslužili su kao paradigmatski primjeri suprotno oblikovanih vrsta dokumentaraca na šta sam se takođe osvrnula. Posebna zainteresovanost za ovakav pristup, između ostalog, proistekla je iz saznanja da se mogućom klasifikacijom dokumentarnih filmova ovog reditelja, kao i principa naratologije u njima niko u crnogorskoj kinematografiji nije bavio.

Karakteristike dokumentarnih filmova Živka Nikolića

Živko Nikolić pripadao je onoj grupi autora koji su stvarali sa pogledom u prošlost i tradicionalne korijene. Njegovo stvaralaštvo prvenstveno je inspirisano predjelima koji su mu obilježili djetinjstvo i slikama koje je „sa sobom ponio u svijet". Analitičari stvaralaštva ovog reditelja najčešće su pristupali zajedničkom promatranju svih filmova, smatrajući da njegov cjelokupan opus gradi kompaktnu i zaokruženu cjelinu. Prema navodima u konsultovanoj literaturi, smatra se da je film Iskušavanje đavola "nastavak" dokumentarnog filma Ždrijelo, Ljepota poroka nastavak dokumentarnog filma Prozor, da Čudo neviđeno ima svoju preteču u dokumentarnom filmu Biljeg, a Beštije u kratkom igranom filmu Ane... I sam reditelj je isticao da su njegovi igrani filmovi svojevrsne razrade dokumentarnih filmova, i da se svi na neki način, "ulivaju" jedan u drugi, oblikujući prepoznatljivi svijet likova, motiva, situacija, da bi se potom razradili u televizijskim serijama. Iz toga proizlazi da igrani filmovi autora Živka Nikolića u tematskom pogledu predstavljaju razrade njegovih dokumentarnih filmova, kao i da je kratki dokumentarni film jedina prilika u kojoj je reditelj slobodan. Sam reditelj je istakao: "da je ovakvu vrstu filmova pogrešno smatrati nižom formom. To je smiješno. To je dio našeg mentaliteta. Sve ono što je ogromno mi više cijenimo. Mi više cijenimo filmove koji igraju u Areni zato što ih tamo gleda dvanaest s pažljivo odabranom likovnošču, kompozicijom, vizuelno – zvučnim jedinstvnom, ili pak, odsustvom zvuka, poetskim komentarom, montažom dinamikom". Bogat opus Nikolićevih dokumentarnih filmova se po svojim osnovnim morfološkim svojstvima gotovo ne razlikuju od onih u kojima preovlađuju oblikovni i izražajni principi igrane forme.

Na koji način se "gradi" narativni tok i na ko su naratori naratori u filmovima Ždrijelo i Polaznik biće iskazano u daljem toku rada. "Ko nam to govori?.: zapitao se - citirajući ovu rečenicu pre više od tri decenije - Rolan Bart, u svom (naročito po naslovu)

čuvenom tekstu .Smrt autora.. Kastrat koji samog sebe ubeđuje da je žena? Balzak? Pripovedač kao njegov porte-parole? Romantična psihologija? Nekakav. Nepoznat Netko.? Jezik sâm? Same reči, grupisane oko jednog, ali praznog, centra? Gde se nalazi taj centar? Ili sve to, mo'da, nikada nećemo saznati, zato što pisanje, uključujući i njegov narativni žanr, predstavlja .uništenje svakog glasa, svakog izvora.? (Barthes

1984: 61). I tradicionalna, pred-strukturalistička teorija proze, i klasična strukturalistička naratologija, znale su - ili su, barem, njihovi predstavnici smatrali da znaju - odgovor na ovo pitanje. Obraća nam se - mislili su ljudi negde do pred kraj pedesetih godina ovog veka, onda kada su takva pitanja sebi postavljali - Balzak sâm; obraća nam se - počeli su, onda, da misle u jednom trenutku - ne Balzak, nego .sveznajući pripovedač, svojevrsni posrednik između pisca i čitaoca na kojeg je autor preneo neke od svojih optičkih i kognitivnih sposobnosti.

Pitanje naracije u dokumentarnim filmovima Ždrijelo i Polaznik

Prilikom bavljenja samom naratologijom u u odabranim filmovima prije svega trebalo bi se osvrnuti na neke odrednice naracije ili narativa. Za razliku od književnosti film prilikom pripovjedanja, pored jezika, koristi I audio-vizuelna sredstva, oblikovanje slike i tona, kao i dijegetičke i nedijegitčke kombinacije. Treba istaći i da kod dijegetičkih kombinacija slike i tona lik koji govori može da bude vidljiv na ekranu („on" pripovjedač) ili da bude van ekrana („off" pripovjedač). U ovim monolozima pripovjedač komentariše radnju ili govori o dagađajima koji se odigravaju u pozadini, a može govoriti i o izostavljenim elementima. Primjer nedijegetičke kombinacije tona i slike jeste upotreba muzike koja prati radnju filma ili upotreba specijalne tehnike „glasa odozgo" („voice-over") kada se slici pridružuje ton van ekrana. Bitnu ulogu u narativnom toku ima i montaža koja povezuje pojedine kadrove i tonske snimke po vremenskom redosledu u veće sekvence a potom i cjelokupan film. Budući da počiva na principima selekcije i povezivanja elemenata, određivanja njihovog trajanja i načina na koji će se spajati, montaža služi određenom komunikacio- nom projektu i povezuje i organizuje celine kadrova kako bi nešto „saopštila", ispričala priču, pružila obaveštenje o nekom događaju ili poduhvatu, podučila i sl. Montaža može da bude podređena naraciji i njena uloga je, u tom slučaju, da predstavi svet ili pseudosvet za one „koji veruju u stvarnost". Međutim, montaža može kao nova tehnika proizvodnje smisla i jakih osjećanja da preuzme ulogu da govori o svijetu (a ne da ga predstavlja) za one „koji veruju u sliku". Iako su ova dva usmerenja suprotstavljena, često mogu da se nađu udruženi u istom filmu značajnu ulogu igraju vrijeme i prostor. Pripovedanje u filmu uglavnom prati tradicionalne narativne obrasce iz književnosti, koje odlikuje linearnost i shematizam.