Lucidno O SISTEMSKOM IZUZEĆU SMISLA
Prilog istoriji beščašća
Svjedočanstvo o ljudskoj razjarenosti podmićenom idejom etničke čistoće, koja je ključala od Titove smrti da bi svoju erupciju doživjela početkom devedesetih godina, možemo tražiti i u opusu Emira Kusturice. Otac na službenom putu (1985) –vraća nas nazad u vrijeme istorijskog „NE!“ Staljinu, na početak jugoslovenskog puta nesvrstanosti, gdje se na kritički način propituju sistemske čistke aktuelne '50-ih godina (vidi gore). Isto pitanje koje smo prepoznali kod Nadrealista - odsustvo Oca - Kusturica tematizuje, ali u istorijski nešto izmještenijem kontekstu. On daje filmski portret uznemirenog duha, koji je opterećivao jugoslovenski narod, naročito po „odlasku“ doživotnog predsjednika. To je ona libiduozna težnja ka kulturnom izrazu koja se našla osobođena od spoljnje represije. Što je poprimila odraz masovnog ludila, to je druga priča. Mešin somnabulizam, magično uspinjanje put neba i odlazak njegovog oca na službeni put, stapa se u priču o oslobođenom nacionalističkom libidu, kog su unazad godinama potiskivale poltičke dogme i titoistički kult ličnosti, a kojim smo započeli ovaj govor o minulom vremenu, još u prvom dijelu teksta.
Kada je riječ o problematizovanju višedecenijske represije, ali i slikanju mentaliteta jednog naroda, Kusturica se služi metaforom podzemlja, u svom ostvarenju -„Underground“(1995). On snima, pored ostalog, ono što mi teorijski utemeljujemo: politička stega kojoj su bili podvrgnuti revolucionari (kakav je i Crni) sa iskrenom vjerom u neprikosnovenost jugoslovenskih ideja. Njegov Marko je oličenje Nikolićevih „direktora“ – oportunista i izdajnika, „revolucionara karijeriste“, koji svojim poltronizmom obezbjeđuju mjesto u vladajućoj klasi. Underground je svojevrsni „dokumentarac“ o balkanskoj grotesci, „gargantuovska metafora nereda na Balkanu“ , koja nudi demitologizovanu sliku nekadašnjeg jugoslovenskog konstrukta.
Umjesto zaključka: iz „crne rupe“ preko periferije ka EU?
Uz pomoć teorije, putevima filmske prakse, pružili smo skroman uvid u karakter nekadašnjeg sistema socijalističkog samoupravljanja. Počeli smo sa transformacijom i red je da na toj liniji završimo, barem zbog toga što će nas povezati sa aktuelnim momentumom.
Tranformacija, dakle, ostaje složen proces koji mnogi autori nastoje razumjeti i prevesti na prihvatljive definicije. Tako na primjer u „Velikoj promjeni“ Bžežinski prepoznaje tri faze postsocijalističke transformacije. Prva faza (1-5 godina) nastoji politički transformisati društvo (demokratija, sloboda štampe, ukidanje jednopartizma i sl.) dok je ekonomski cilj stabilizacija privrede putem privatizacije kroz okončanje kolektivizacije. U drugoj fazi (3-10 godina) intenzivira se prelazak iz transformacije ka stabilizaciji sa akcentom na razvoj pravne regulative. Ekonomskim rječnikom: ide se iz stabilizacije prema transformaciji uz unaprijeđenje bankarskog sektora, privatizaciju malih i srednjih preduzeća, putem zapadne pomoći, a kroz infrastrukturne kredite. Ovo bi uzrokovalo i pojavu nove ekonomske klase. Posljednja faza (5-15 godina) se zasniva na konsolidaciji i kontinuiranom rastu, zasvnovanom na razvoju preduzetništva. Razvoj zemlje zavisi i od inostrane pomoći dok se dijelom mjeri i stepenom integracije u zapadne tvorevine: EU i NATO. Uspjeh ovih procesa uslovljen je društveno-ekonomskim faktorima, ali i specifičnostima ranijih političkih sistema u zemljama koje prolaze kroz transformativne tokove. Pored karaktera komunističkog sistema, uloge države, posebnosti tradicije i kulture, te djelovanja slobodnog tržišta, za uspjeh transformacije od odlučujućeg su značaja, onda kada inostrana sredstva priteknu u pomoć, i priroda domaće, aktuelne politike, društvena disciplina ili ono što Vukićević zove „društvena motivacija“.
Kada je 1991. godine Jugoslavija krenula putem transformacije, do tada važeći model socijalističkog samoupravljanja zemlji je, naizgled, olakšao taj prelaz. Lazić u tom kontekstu dodaje da privatno vlasništvo, iako ozbiljno ograničeno, do kraja nikada nije bilo ukinuto. Decenijama ranije, društvo se stidljivo počelo otvarati i prema Zapadu, što je značilo skromno prodiranje zapadnih liberalizama i tržišno orijentisanih postulata privrede. Lazić dodaje i to da antisistemsko djelovanje opozicionara nikada nije bilo potpuno ugušeno, kao i da su ovi „progoni protagonista“ bili umjereniji nego u drugim istočnoevropskim zemljama. No, pored svih „olakšavajućih predispozicija“ u zemlji se vrlo brzo desio prevrat – ekstreman tok događaja, koji je na vlast „doveo“ autoritarne strukture. Njihove su kriminalne metode ubrzo preuzele kontrolu nad „bankrotiranim ekonomijama“, uplevši se tako i u kanale društvene reprodukcije vrijednosti.
Odgovor za ova kretanja možemo tražiti u ranijim teorijskim postavkama. Rekli smo da je jedina, interesno djelatna, grupacija u komandno-planskom sistemu bila kolektivno-vlasnička klasa, odnosno vladajuća struktura. Tokom osamdesetih i kasnije, upravo je zajednički interes vladajućih grupacija da krenu posebnim stranama, kroz decentralizaciju teritorije, nagnao na međusobno proždiranje i mobilizaciju stanovništva kroz novi vid legitimacije: nacionalizam. Nacionalistička logika bila je (i nažalost dijelom i sad je) izuzetno plodan metod budući da se principom naslanjala na raniju kolektivističku ideologiju.
U sistemu koji se gasio, stanovništvo je naizgled spolja bilo homogenizovano od strane „komandno-ideoloških aparata“ dok se njegova fragmentiranost iznutra prevodila kao stanje „atomizacije društva“. Takvo stanovništo nije bilo u stanju da profiliše i definiše svoje interese , a kao njegov zastupnik i djelatni činilac javljala se kolektivno-vlasnička klasa, po principu „u ime naroda“. Upravo je interna podijeljenost masa i njihova „neartikulisana interesna diferencijacija“ spremno sačekala uspostavljanje novog sistema društvene reprodukcije, od strane sumnjivih grupacija koje su se, po istoj logici, postavljale kao stožeri zaštite kolektivnih interesa, ovoga puta sa nacionalnim predznakom. „Nacionalna homogenizacija daje državi (odnosno vladajućim grupacijama u osamostaljenim republikama) daleko širi manevarski prostor. (...) Rat, naravno, omogućava da se nacionalistička ideologija učvrsti kao idealna zamjena za raniji oblik kolektivizma.“ Od ovog trenutka naš Makavejev može slobodno da štuca.
Priča o Tunelu bratstva i jedinstva u koji jedni ne mogu da uđu a drugi iz njega da izađu, a da ne budu ubijeni, priča o „drekavcu“ iz tog tunela metafora je o razbuktaloj crnoj rupi u koju je, piše Levi, potiskivana sva prljavština komunističke društveno-političke stvarnosti, kako bi se sačuvala fantazmagorija solidarnosti među narodima. Nekada lijepa sela, sada su još ljepše gorila. Drekavac kao simbol međuetničke netrpeljivosti, svo vrijeme je počivao u tunelu, ispod površine privida o skladu među narodima, da bi jednoga dana, iz perspektive Lepih sela, bio oslobođen. Nemogućnost, ospoljena u ratu, suživota različitih etničkih grupa krajem '80-ih je bila „otrežnjujući korektiv upućen idealističkoj zanesenosti multikulturalizmom“ .
U klasutrofobičnom prostoru tunela, u koji su se zaglavili srpski vojnici, iz režisereve perspektive valjalo je pribjeći „konstrukciji nevidljivog neprijatelja“. Srđan Dragojević to čini uvođenjem snažnog akustičkog momenta gdje se glasovi etničkog neprijatelja čuju, „tumaraju po površini“, ali im se izvor ne vidi. Umjesto njihovog fizičkog prisustva ponuđene su samo sjenke – utvare, prilike bez definicije. Stoga, piše Levi, u perspektivi iz koje je sniman film- dakle srpskih vojnika – utkana je simbolika „subjekta koji vjeruje“ u spoljnjeg neprijatelja i sugestivno je plasirana jednako „vjerujućim“ gledaocima/gledateljkama. Film „Lepa sela, lepo gore“ (1996) na kritički način tretira nacional-šovinističku, fingiranu, medijsku, ratnu retoriku prikazanu u sceni gdje jedan od vojnika ide za dobrovoljce u rat u Bosni nakon što je gledao „mržnjom protkane vijesti na RTS-u “. Na kraju, himerični akuzmetar – glas lutajućeg neprijatelja, iako je dugo vremena bio neuhvatljiv, ipak na kraju biva „isuviše identifikovan“ i to u liku Milanovog (Dragan Bjelogrlić) najboljeg prijatelja iz djetinjstva Halila. Mada se u njihovom kratkom razgovoru (kada se saznaje da niti je Halil ubio Milanovu majku, na što ga je ubijedio „ratni huščkač Slobo“, niti je Milan spalio Halilovu radnju) injektuje nada u mogućnost prevazilaženja njihove etničke netrpeljivosti, ta se mogućnost vrlo brzo napušta: eksplozijom koja ubija Halila. Prisustvo smrti „zauvjek“ je potvrdilo nepremostivi etnički jaz između Srba i Muslimana. Simbol drekavca, još jednom, može se tumaćiti na dva načina: kao objektivna datost međuetničkog neprijatljestva koja je dugo prije postojala, ili kao „simbol parališućeg vjerovanja u etnoesencijalistički mit“ o objektivnoj nepremostivosti nacionalnih razlika“ . Autorov skepticizam jasno sugeriše i jedno od poslednjih pitanja u filmu, Halil: „A ko je (počinio sva ta zlodjela)? Da nije drekavac iz tunela,a? Da nije drekavac, Milane?“. Nikada nismo dobili odgovor na ovo pitanje.
Uz pomoć „posthumne“ teorijske analize nekadašnjih društveno-političkih, ali i ekonomskih prilika u sistemu na čijim se ruševinama gradi društveni život država „zapadnog Balkana“ – sa jasnom ideološkom profilacijom njihovog puta u samoj sintagmi, a preko odabrane grupe filmove, pokušali smo da tretiramo pitanja koja su bila od značaja za postojanje i kasniji raspad Jugoslavije. Činjenica ja, iako danas postoji sveopšta saglasnost o utopističkom maniru komunizma i njegovih supra-nacionalnih ideja, oličenih u državnom obliku SFRJ, da su novonastale države pod uticajem globalnih promjena i aktuelnih integracija (EU, NATO) na ironičan način pozvane da opet razmišljaju u kodovima transnacionalnog. Problem je što su većina onih koji danas imaju pravo na legitimitet misli, novokomoponovani fosili, u intelektualnom smislu, koji promišljaju u okvirima okrnjene logike komandnog sistema i kvazi-demokratke reprodukcije društvenog života. No, kako bi drugačije i mogli kad su u formativnom periodu svog života bili ranjeni bolesnici iz Dragojevićeve bolnice koji su posljednju snagu crpili, puzeći po podu, da ubiju jednako osakaćnog, etnički drugačijeg. Danas su se ti isti, uz pomoć demokratske i liberalne estetske hirurgije oporavili, ali nijesu uspjeli da prohodaju.
Hendikepirani hendikepiranim upravljačkim sistemom, locirani smo na kraju druge decenije dvadesetprvog vijeka, vjerujući da svakoga dana, u svakom pogledu, stvarno sve više napredujemo ka nekom novom Sabirnom centru.
Anita Erak
Literatura
• Vukićević, Slobodan. Simuliranje promjene, Cetinje: Obod. (1998),
• Vukićević, Slobodan. Crna Gora na prelazu milenijuma, Cetinje: Centralna narodna biblioteka Republike Crne Gore „Đurđe Crnojević“. (2003),
• Mijušković, Sonja, Društvena pokretljivost u Crnoj Gori, FF, Nikšić, 2010
• Lazić, Mladen Sistem i slom, Beograd, Filip Višnjić, 1994
• Levi, Pavle, Raspad Jugoslavije na filmu: estetika i ideologija u jugoslovenskom i postjugoslovenskom filmu; Beograd: XX vek, 2009.
• Lazić, Mladen (2008) Pojam društvene promene: osnovna teorijska shvatanja, Nikšić, Sociološka luča II/2, 2008.
• Šarović, Rade, Mogućnost transformacije društvenog porekta u procesu postsocijalističke transformacije društva, Sociološka luča IV/2 2010
• Koprivica Zoran, Tema Vlasti u Nikolićevom romanu U ime naroda, Sociolška luča, Vol. IV/2 2010
• Kronja, Ivana, Estetika, politika i rodno pitanje u filmovima Dušana Makavejeva, Republika, Zadruga za intelektualne usluge RES PUBLICA
• Matošević, Andrea, (Auto)egzotizacija Balkana i etnografija nositelja značenja u tri primjera sedme umjetnosti, stručni rad, Narodna umjetnost: hrvatski časopis za etnologiju i folkloristiku, Vol. 48, No.2, 2011. godine
