Retrospektiva INGMAR BERGMAN
Bergmanizam: između intertekstualnosti i pozitivizma
INGMAR BERGMAN - FILM I POZORIŠTE, KAO AUTOBIOGRAFIJA:
Trauma – Opsesija – Sublimacija – Djelo
Moji filmovi su samo destilacija onog što radim u pozorištu.
Ingmar Bergman
|
ABSTRACT OF the DOCTORAL THESIS (Ph.D.) Ingmar Bergman: Director's method and poetics in film and theatre is the first comprehensive study written in our language on the topic of film and theatrical opus of Ingmar Bergman, one of the most important directors of the 20th century. The research that Nikola Vukčević Ph.D. carried out is historical and theoretical and this well reflects onto the results of the research: on one side the work produced series of reliable facts pertaining to Bergman's life and work, many of which were little or completely unknown to the experts in the field. On the other side, the dissertation brings forward series of issues regarding Bergman's whole opus, some of theatre plays and films, a whole string of components of his creative body of work and personal poetics indicative of the interrelation between his life and work. All respective results of his research flow into the basic conclusion and result of the research: that the main cohesive element of Bergman's theatrical and film opus is his personality and his destiny, that his work is markedly autobiographical that can largely be interpreted by biographical methods. Even though this conclusion, by itself, may seem a simplification of one grand and important work, Vukčević did not fall into such a trap; he simply and confidently lays out the facts from Bergman's life that reflected and echoed onto his work. Vukčević also made comparison between Bergman's theatrical and film poetics and there he presented a number of commonalities and differences between these two, which helped him describe in detail and make distinction between his theatrical and film directing. Some of his conclusions are quite conspicuous: that theatre plays he directed and the authors whose work he put on stage directly impacted screenplays he wrote at the time and the films he directed at the time; that his work with actors and his deep creative and personal links with them were the value that he imparted onto his movies; being acquainted with expressive methods of theatre art enabled Bergman to transpose them creatively into film art and it also enabled him to have a deeper insight into the idiosyncratic expressive methods in film art; Vukčević, a holder PhD degree, quotes series of methods characteristic primarily for film art that Bergman used in theatre plays (close-up, parallel plots, editing, specific use of stage light, use of colour etc.). These are major conclusions of his research and what is important are the presentations and analyses of some of Bergman's theatre plays and films and some directing solutions.
|
Rediteljskim opusom - od stotinudvade-setsedam2 pozorišnih predstava, preko pedeset igranih filmova (od kojih je barem trećina opšteprihvaćena kao remekdjelo kinematografije), kao i petnaestak televizijskih produkcija i četrdesetčetiri rediteljske postavke radio drama – Ingmar Bergman se istakao kao jedan od najproduktivnijih i najsvestranijih reditelja do danas.3 Ali, i kao jedan od rijetkih koji su plodonosno, sa velikim dometom, režirali paralelno u teatru, filmu, TV-u i na radiju – čije stvaralaštvo je stvaralo suštinski osnov za pojam Multimedijalnosti režije, kako u kvantitativnom smislu, tako i u kvalitativnom. I sam Bergman navodi da - realni performans se ne odigrava ni na pozornici ni na ekranu, već u mašti i srcima gledalaca,4 čime sugeriše referentni sistem u okviru koga funkcionišu njegove - teme/motivi, segmenti fabule/sižea, likovi/karakteri, lajt-motivi, mizansceni, rediteljska rješenja i principi, koji se recikliraju u oba Bergmanova glavna medija (na Filmu i u Pozorištu); uzmimo, recimo, neke od najočiglednijih primjera: film Sedmi pečat / Det sjunde inseglet nastao je dodatnom razradom dramskog teksta predstave Crteži na drvetu / Tramalning, nasuprot tome, film Mučenje / Torment i TV serija Prizori iz bračnog života / Scener ur ett aktenskap kasnije su preuredjene za pozornicu, da je Mocartovu Čarobnu frulu / Trollflojten radio kao operu ali i TV operu, Euripidove Bakhe / Backanterna čak kao pozorišnu predstavu, operu i tv-operu, da je Mišiminu Madam de Sad / Markisinnan de Sade režirao i na pozornici i na televiziji; da je u pozorištu i na televiziji režirao Enkvistove Stvaraoce slika / Bildmakarna, a da bi, kako to primjećuje Egil Tornkvist - Filmovi: Osmjesi ljetnje noći, Ivica života, Tišina i Jesenja sonata - bez nekih drastičnih promjena, mogli bi da se transformišu u pozorišne predstave.5
Ipak, veličina Ingmara Bergmana ne leži samo u izrazitom dometu multimedijalnosti njegove režije, kao i u broju projekata koje je uradio za Film, odnosno Pozorište. Očigledno je - postoje reditelji koji su po broju projekata režirali ništa manje od Bergmana, postoje i oni režiseri koji su postavili slična umjetnička i filozofsko-egzistencijalna pitanja kao Bergman; takodje, postoje i režiseri koji su umjeli da steknu slavu u međunarodnim razmjerama ili u širokim narodnim masama na domaćem terenu, ali - kao što to reče Mikael Tim - Nijednom režiseru nije uspjelo da se održi u centru nastalom u formiranim predstavama auditorijuma o svijetu oko nas i svom «ja», kao što je to uspio Ingmar Bergman.6 Kako? Bez sumnje, mnogo se toga može staviti u pokušaj definisanja onoga što je Ingmar Bergman htio da kaže, kako piše Tomislav Ladan - Ima tu dovoljno prostora svačijoj potrebi za tumačenjem, i svako može naći nešto na onoj polici do koje može doseći.7 U tom pravcu, ozbiljnijem istraživaču literature o fenomenu I. Bergmana (na jednoj strani) i fenomenu Režije u teatru i na filmu u XX vijeku (na drugoj) veoma brzo upada u oko zapažanje o načelnoj razlici po kojoj se Bergman drugačije tretira od onog što je napisano o drugim režiserima u istom periodu: oni koji pišu o Bergmanu često svoju pažnju koncentrišu na misaonost, ideju, na poruke i izvjestan segment intertekstualnosti, na ono što je skriveno / lično / intimno u njegovoj estetici;8 takodje, pojmovi, kao što su religija, ljubav, moral i uloga umjetnosti u društvu, Bergmanu su, kao nikom drugom u kinematografiji/pozorištu, kao što primjećuje Tim9 - pripisivani sa zaslužne pozicije da bude etički pastir svojim savremenicima. Bergmanovo stvaralaštvo - zaokupljeno rediteljskim iskazivanjem varljive prirode stvarnosti - nadilazi, zapravo, mogućnost isključivo estetskog, filozofskog ili psihološkog odredjenja teme/ideje, likova/karaktera; ovo stvaralaštvo vješto koristi dram(at)ske efekte, ponavljanja, paralelizme, kontraste, retrospekcije i postupke igre u igri s temeljnim ciljem sugestije, transcendentnog, a ne eksplikacije, odnosno - djelovanja na gledaočeve emocije » |
______________
1 Izvod iz doktorske disertacije, odbranjene 26. novembra 2010. na Akademiji umetnosti Novi Sad, mentor: prof. dr Dušan Rnjak, članovi komisije: prof. dr Nikola Stojanović, prof. dr Živko Popović, prof. dr Zoran Koprivica; puni naziv doktorske disertacije: INGMAR BERGMAN: REDITELJSKI POSTUPAK I POETIKA, NA FILMU I U POZORIŠTU (Multimedijalnost režije I. Bergmana), 2005-2010, 420 strana.
2 Postoji niz primjera u literaturi koji tvrde da je broj pozorišnih režija mnogo veći (iako je i ovaj broj impozantan), dostižući cifru i do stotinusedamdeset; ipak, u pitanju je greška sa njihove strane, tačan broj je onaj koji je ovdje naveden: stotinudvadesetsedam. Ovaj broj predstava računa se počev od 1938. godine, od inscenacije Neznana luka / Till främmande hamn, na sceni teatra Master Olofsgarden / Mäster Olofs-gården. Greška, o kojoj govorimo, koju djelimično pravi čak i Fondacija I. Bergmana – nastaje iz razloga što se u spisak Bergmanovih pozorišnih režija veoma često, a pogrešno, nabrajaju i njegove radijske režije (ukupno 44 režije za medij radija); činjenica da su one nastale radijskom adaptacijom pozorišnih tekstova – ove rediteljske postavke za radio ipak ne čine pozorištem.
3 Za ovu priliku, spomenućemo kao dodatak u fusnoti - Bergmanov rad dramskog pisca, pisca scenarija, adaptera, pisca libreta za balet, kao i reditelja nekoliko operskih projekata.
4 Rečenicu citira Mark Tauzent / Mark Townsend, u djelu BERGMAN AS DIRECTOR OF DREAMS (California University Press, LA, 1989), str. 45-45, ali ipak ne nudi informacije o izvoru citata. Istu rečenicu citira i Egil Tornkvist / Egil Tornqvist, u djelu BETWEEN STAGE AND SCREEN (Amsterdam University Press, 1995), str. 207, takođe ne navodeći joj izvor; ipak, rečenicu smatramo relevantnom, ne samo na osnovu kredibiliteta oba istraživača (kakvi su profesor emeritus Egil Tornkvist, Univerzitet Amsterdam, i profesor Mark Tauzent, Univerzitet Kalifornija, koji su svojim djelom osvijetlili brojne segmente Bergmanovog stvaralaštva i koji su svojom stručnom analizom u mnogome pomogli oblikovanju ovog rada) već i na osnovu činjenice da je upravo ova rečenica sublimirana u Bergmanovom testanmentarnom filmu Fani i Aleksander, u sceni sa kineskom stolicom, kao svojevrsna parabola (koja implicira ne samo na pozorište već i na film), kojom Bergman prenosi svoje uvjerenje da je bitna sposobnost reditelja, glumaca, kao i sposobnost publike - da omoguće da se predstava/film odigra u mašti – u srcima – primalaca, konzumenta umjetničkog djela, činioca koji se, na kraju, i računa ishodišnim.
5 Egil Tornkvist, profesor emeritus Univerziteta u Amsterdamu. Njegov opus istraživanja I. Bergmana, kao i švedske dramske umjetnosti XX vijeka, broji više desetina publikacija, stručnih i naučnih radova.
6 Timm,Mikael BERGMAN OCH KULTURELLA TRADITIONER (Bergman i kulturne tradicije), tekst iz švedskog filmskog časopisa Čaplin / Chaplin, Stokholm, jul 1988. godine, str 90-97; izdanje posvećeno sedamdesetogodišnjici rodjenja I. Bergmana, preštampano, potom, na više od dvadesetpet jezika i više od četrdeset međunarodnih izdanja.
7 Tomislav Ladan, ugledni hrvatski esejist te generalni direktor Hrvatskog leksikografskog zavoda Miroslav Krleža. Opširnije - Ladan, Tomislav INGMAR BERGMAN: Filmska trilogija, Matica Hrvatska, Zagreb 1966, str. 180.
8 Naziv Intertetkstualnost je čest pojam sa kojim ćemo se susretati u ovom radu. Iako ga u fenomenološkom smislu baštini ponajviše umjetnost Književnosti, te autori poput De Sosira/Starobinskog, Julije Kristeve (koja ga je i lansirala sredinom 60-tih godina XX vijeka), te Rifatera, Ženija i posebno Bahtina – na različit ali ipak blizak način, i kako je u međunarodnim okvirima unutar estetike filma i pozorišta on ipak rijetko prisutan (a u ovom Radu dosta referentan), na ovom mjestu ističemo da ga ovaj rad koristi kao osobinu teksta, odnosno diskurs koji u jednoj riječi povezuje preplitanje tekstova/naslova unutar novog teksta/naslova, tj. unutrašnju povezanost jednog teksta/naslova sa nekim drugim tekstom/naslovom; navedeno je veoma blisko značenju pojmova intimno i simbolično u Bergmanovom radu, a u nastavku rada će ovaj pojam biti doveden u odnos sa pojmom pozitivizam, u namjeri da se tačno definiše dimenzija i forma Bergmanove poetske vizure - između ova dva pojma. O svoj širini pojma Intertekstualnost moguće se informisati u djelu Renate Lachmann (GEDÄCHTNIS UND LITERATUR: INTERTEXTUALITÄT IN DER RUSSISCHEN MODERNE), Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1990.
9 Timm, nav. djelo. Nedvojbeno, taj se utisak stiče uvidom u mnoga autorska djela o Bergmanu (koja su se pojavljivala od 60-tih godina XX vijeka pa naovamo), kao i pogledom u arhive raznih novina i časopisa (koje i ovaj rad konsultuje; literatura je navedena na kraju disertacije, ), te upoznajući se sa intervjuima uradjenim sa Bergmanom. U tom smislu, možda su zapravo najbolje informacije o njemu date od strane Ernesta Rifea, Bergmanovog kontradiktornog "kritičara", o kome će više riječi biti u nastavku.
