Mala Educacion
Komunikativnost filmskog rukopisa Velimira Stojanovića
| Abstract:Među četiri igrana filma Velimira Velje Stojanovića posebno su se istakle dvije komedije. Zle pare i Četiri kilometra na sat su nagrađivani filmovi, koji se i danas prikazuju u Crnoj Gori i regionu. Ovaj rad će fokusirati komunikativnost tih ostvarenja, u svjetlu njihove uspješnosti kod javnosti. Razlog učinkovitog ili neučinkovitog opštenja ovih dviju komedija s publikom potražićemo najprije u relaciji vizuelnog i izrečenog u filmovima, a zatim i u drugim, sastavnim djelovimaigranog filma.
Key words: vizuelno, verbalno, Stojanović, Đurović, komunikacija, gledalac, Zle pare, Četiri kilometra na sat
Film je interesantan estetici, društvenoj teoriji, psihoanalizi, semiologiji, istoriji, a sve te discipline se u izvjesnom trenutku dotaknu komunikacije između filma i gledaoca. Opšte uzev, oko umjetnosti će se uvijek povesti debata u vezi sa otvorenošću prema publikumu.Mišel Difren piše da se umjetnički predmet mora „ponuditi recepciji kako bi se postiglo istinsko postojanje za posmatrača i kako bi delo steklo status estetskog predmeta." Valter Benjamin takođe naglašava odnos, a ne stvaraoca kada govori o auri koje autentično umjetničko djelo posjeduje. Niče je zagovarao tezu da je razvoj svijesti u neposrednoj vezi sa sposobnošću čovjeka da se izrazi, a genij nužno svoju misao mora izraziti u znacima razmjene. Za Arnolda Hauzera, socijalni kapacitet pretpostavka je umjetničkog djela. Da komunikativnost možemo naprosto uzeti kao pratilju umjetničkog, govorio je i Dorfles, zapisavši da „umjetnost koja će ostati u embrionalnom stanju neizraženosti i biti umjetnost samo za onoga koji ju je začeo, nikad neće postići punu autentičnost." Kako djelo uspijeva da misao prenese od autora do auditorijuma? Kome se pripisuju zasluge ukoliko je komunikacija uspješna? To su neka od pitanja na koja valja odgovoriti, a uzorak ovdje čine dva filma Velimira Stojanovića, satirične epizode iz svakodnevice jugoslovenske varoši između ratova - Zle pare iz 1956 i Četiri kilometra na sat iz 1958. Krenuvši od pretpostavke da je rukopis crnogorskog reditelja bio veoma čitljiv, pokušaćemo istražiti kako je uspio izgraditi tako komunikativan stil.Rad će nastojati da odgovori na pitanje može li prosječni gledalac da dekodira poruke koje je Stojanović utkao u film? Kao i, da li bi mogao da ih dekodirabez pomoći izgovorenog teksta, uzevši u obzir da se ovaj žanr oslanja na komične replike?Osim socijalno-estetskog kapaciteta, ispitaće se još i „antidiskursivna vrijednost" ovih filmskih ostvarenja. To se pitanje nameće uslijed društveno-ideoloških uslova tog vremena, odnosno monolitne soc-realističke misli. Jesu li humorom uspjeli da zaobiđu kanon? Ako jesu, je li ekspresivnije ono što čujemo ili vidimo? 2. Autor-film-gledalac Presuditi o komunikativnosti umjetničkog djela znači razmotriti njegovu relaciju s prosječnim gledaocem,ali i dosljednost estetici. O tom odnosu podrobno je pisao velikan poststrukturalističke škole, Rolan Bart, kroz kategorije označenog i označitelja. Odnos označenog/označitelja u umjetnosti kompleksan je zbog umjetničke imaginacije i doživljaja primaoca, zbog čega Bart svoj tekst naslovljava „Znakovna imaginacija" .Sve što se prikazuje na ekranu ima, dakle, smisao koji se ne uviđazahvaljujući optici već semiotici. To je „podtekst" ili kako kaže Marsel Marten, „tekst koji se može uočiti tek razmišljanjem kada slika podrazumeva više nego što iskazuje." Promišljajući o filmskom jeziku, francuski istoričar filma piše:„Znak u filmu može biti neposredno i lako čitljiv, a drugi (mogućan) skriven u simbolu čiji je smisao reditelj hteo da da slici, ili čiji smisao sam gledalac vidi u njoj." Komunikativno djelo nije ono koje je gledljivo samo na toj prvoj ravni. Onda je ono banalno i vulgarno, odnosno reprezent kiča. Djelo mora opštitisa gledaocima, pritom se čuvajući od toga da publika bude njegova osnovna funkcija. |
O pouzdanosti publike kao kriterijuma, Petar Volk kaže: "Kad bi ukus publike, bez obzira na heterogenost mase, bio prihvaćen kao jedan jedini kriterijum, film bi postao reprodukcija svojh vlastitih šablona i negacija svakog kretanja i razvitka."Filmska poruka se isporučuje velikom broju pojedinačnih recipijenata i prenosi različite vrste informacija. Šalje nam znanje, a češće emocije.Stojanovićevo ostvarenje Zle pareviše opominje na gramzivost, šalje poruku o (ne)moralu društva, dok Četiri kilometra, zbog likova kao što su Op Jo ili Đole, dejstvuje iznad ideje, kroz osjećaj i raspoloženje. I Marten kao bitnu stavku (ne)razumijevanja filmskog jezika navodi to što film ne prenosi samo ideje, nego i osjećanja. Estetska informacija, kakva je film, nije uvijek logična te je stoga teže prenosiva. Pa čak iako se djelo ponekad ogriješi o komunikacijsko pravilo (na primjer, u Četiri kilometra na sat učitelj i učenik se svađaju i tuku, ali se gledaocu ne saopštava odmah da igraju scenu (ne tuku se stvarno)), možemo pretpostaviti da je to urađeno s nekom dugoročnom, nadlokalnom, kooperativnom svrhom na umu. Tim, "nepristojnim filmskim potezom", Turković podsjeća na "dva tipa 'jezika', ili na dva stilska sustava – jedan obični, gramatički regularan, neobilježen, i drugi njemu nadslojen, obilježen, 'poetski jezik'." Nikola Božilović vidi razliku između književnosti i filmskog jezika u činjenici da je prvi leksički sputan. „Drugi je leksički neograničen" , što film razlikuje od uobičajene komunikacije, jer ne mora da komunicira "po očekivanom", odnosno poruka može lako može da zaobiđe konvenciju i postane estetska. Branko Belan još 1960 piše da je filmska gramatika zastarjela, jer normeremete vizuelni sklad. Umjesto toga, svako arbitrarno koristi interpunkciju i time gradi svoj estetski izraz.Čuveni lingvista Roman Jakobson podijelio je funkcije komunikacijskog procesa na: ekspresivnu, fatičku, metafizičku, poetsku itd. U filmu je, kao i u svakoj umjetnosti, poetska najbitnija, ali nju obavlja slika. Govor filmskih likova nema poetike jer teži svakodnevnom govoru, te scenaristikinja Tataragić piše da je poetska funkcija zapravo prisutna u režiji, „te je često skrivena u slici, koja nema verbalni karakter. U tome možda i leži bit filma i njegova magična privlačnost." S obzirom na duhovite dijaloge kojima vrve oba Stojanovićeva filma, tek treba da vidimo da li privlačnost njegovog filma leži u njegovom zanatskom umijeću. Komunikacija filmskog medija je specifična jer je "svaka njegova slika manje ili više simbolična: jedan čovek na ekranu može lako da predstavlja celokupno čovečanstvo". A zatim, dodaje Marsel Marten, i"zato što se uopštavanje vrši u svesti gledaoca". Estetske poruke nose mnogostruka značenja, te Jurij Lotman piše: „Svako novatorsko umetničko delo je sui generis delo na jeziku koji je auditorijumu nepoznat, koji tek treba da bude rekonstruisan i da ga adresati usvoje." Takoreći, postoji istina po autoru i istine po gledaocu, kojih zapravo ima onoliko koliko je gledalaca jednog filma. Zbog toga Dušan Stojanović, koji je doktorsku disertaciju posvetio Filmu kao prevazilaženju jezika, piše da iako je film jezik, onda je "jezik koji je u meni." Doima se da je umjetničku materiju nemoguće jezički kodirati. To je jednog filozofa navelo na misao da je filmski jezik bliži jeziku muzike nego li jeziku riječi, jer muzika i film mogu da dejstvuju bez pojmova u nominalističkom smislu riječi. Lotman je stilističkim registrom napravio diskrepancu između umjetničkog i neumjetničkog teksta. Po njemu se poetskom stilistikom može izgraditi poseban semiotički prostor, u kojem nema pravila koja su na snazi u retoričkom registru.„Stilistika", piše Lotman, „za razliku od retorike u jezičku celinu stapa stvari i koje su nekad bile nespojive. Međutim, kada se radi o značajnom umetniku, on pronalazi snagu da u očima čitaoca takav jezik učvrsti kao jedini." Sljedstveno, jedino što bismo mogli reći, a da time udovoljimo i teoriji i filmskoj poetici jeste da se autentični filmski jezik stvara u konkretnom odnosu autor-film-gledalac te da svaki razgovor stvara novu gramatiku i estetiku.To znači da sada moramo osmotriti kako se oznake ponašaju kada jednom napuste kameru reditelja i uđu u zjenicu posmatrača.
|
