21-23

KEY WORDS: orientalism, balkanism, stereotype, Nikolić, self-balkanisation, customs

Običaj je bio stativ Nikolićeve kamere. Svaki film crnogorskog reditelja obiluje tradicionalnim; tematikom, slikom i tonom. Osobito zanimljivi kadrovi običajnog vide se pod lupom Edvarda Saida - autora koji je ukazao na postojanje mreže koja selektivno propušta informacije, odnosno propušta samo stereotipe kako bi se održao odnos moći Jednih naspram Drugih. Orijentalizam, kako glasi naslov njegove knjige¹, znači esencijalizovanje, oduzimanje humaniteta drugoj kulturi, podređivanje od strane Zapada. Said se uglavnom oslanja na britanske i francuske orijentaliste, a teoretski okvir nalazi u radu Mišela Fukoa. Time je učvrstio teoriju postkolonijalizma, koja se zasniva na diskursu. Rolan Bart, jedan od vodećih umova strukturalizma, inspirisan zemljakom Fukoom, piše da diskurs ne znači komuniciranje nego podređivanje.² Atribut orijentalnosti prevashodno se veže za granicama neutvrđeno područje u Aziji i Africi, ali se prenosi i na podneblje koje zovemo Balkan. Tu su takođe granice nestabilne, što je dokaz da je konstruisano područje, imaginarno, kako je to sročila Marija Todorova. Ona piše: „Pošto je geografski neodvojiv deo Evrope, ali je kulturno konstruisan kao ʹunutrašnja drugostʹ, Balkan je zgodno poslužio da apsorbuje mnoštvo eksternalizovanih, političkih, ideoloških i kulturnih frustracija koje potiču iz tenzija i protivrečnosti svojstvenih regionima i društvima izvan Balkana. Balkanizam je vremenom postao zgodna zamena za emocionalno pražnjenje koje je ranije pružao orijentalizam(...)Balkan je poslužio kao skladište negativnih karakteristika naspram kojih je konstruisana pozitivna i samohvalisava slika Evropejca."³ Baš kao i orijentalisti kolonizatorske svijesti koje spominje Said, i oni koji su "istraživali" Balkan bili su preopterećeni predrasudama i često bježali u sigurnost koju one pružaju. Crtanje mentalnih mapa Balkana lišeno želje da odgovara istinitim dešavalo se "zahvaljujući" položaju Balkana na granici svjetova. I Nikolić je kroz svoj rad morao da istrpi „usud Balkana", što daje mnoštvo novih pravaca u kojima se može istraživati. U ovom radu treba odgovoriti na pitanje koliko je balkanistički diskurs uticao na rakurs njegove kamere. Naše istraživanje će se bazirati na tri ostvarenja, hronološkim redom: Jovana Lukina⁴, Lepota poroka⁵ i Iskušavanje đavola⁶ . Pomenuti filmovi vrve od crnogorskih običaja te će tekst, oslanjajući se na njih, probati da ustanovi je li Nikolić bio obuzet tradicijom ili tradicionalizmom, Balkanom ili balkanizmom, običajem ili stereotipom?

Ove pojmove dijametralno suprotnog značenja razdvaja tanka linija zato što je diskurs obrazac odnosa prema Drugom koji vremenom zakržlja; tako da je ono što mislimo da znamo zapravo imaginacija - korpus vjerovanja i klišea. Život u tom simulakrumu eliminiše želju da se sazna o Drugome, tako da se sve nove informacije simplifikuju kroz već postojeće. Ili, kako je to kazao Adorno, mase steknu opštu predispoziciju prema uprošćenom mišljenju⁷. Stereotip je, shodno tome, kolektivna apstrakcija kojoj je podložan, kako ga je nazvao Konstantinović, palanački duh. Jednoobrazje nepomirljivo sa bilo čim što ga ne potvrđuje⁸, ne nastaje bez elita. Gordana Đerić uzroke diskursa veže za one koji donose odluke: 

Stereotipi su neobično otporni, i na vrijeme i na valjane argumente. Lako se nacrtaju u kognitivnoj mapi, a teško (ili nikako) brišu. Štaviše, djeluju kao kakva mreža na sagledavanju svijeta te sprječavaju ulazak bilo čega iole smislenog, suvislog i istinitog; a propuštaju ono što ih podržava. Kad se matrica jednom stvori, živi nezavisno i nepromjenljivo. Moć prisutna u mehanizmima drušvene razmjene je neuništiva. Perzistentnost stereotipa objašnjava i to što nijesu sagrađeni samo od kognitivne komponente. Ojačani su afektivnim; odnosno prisutnost emocionalnog naboja ne dozvoljava lako mijenjanje. Minoran značaj racionalnog Said objašnjava elementom nesvjesnog: „Jezik suprotnosti postavlja kao prirodne,(...) pripisuje realnost i referentnost predmetima koje sam stvara. Mitski jezik je diskurs, što znači da ne može biti ništa drugo do sistemski; diskurs ili iskazi u njemu, ne stvaraju se proizvoljno, a da prethodno - u nekim slučajevima nesvesno, ali u svakom slučaju nenamerno pripadaju ideologiji i institucijama koje garantuju njeno postojanje."¹¹ Fiktivna naracija koja vremenom stvori onu zakržljalu mrežu i emocije koje stopiraju ratio zauzele su i nezanemarljiv segment Nikolićevog opusa. Ona ne dozvoljava Drugost, kao što kažu starice u Iskušavanje đavola; kada komšije pripremaju slavlje: „Čim se oni vesele, mi ćemo kukati"¹², a kada su komšije u nevolji: „Bogu hvala, proći će i njihovo."¹³ Stereotip odbija Drugog, stoga onaj ko u svom rječniku ima predrasudu, ne umije da komunicira. Katastrofalna konsekvenca je što ti sistemi mentalnih mapa nadvladavaju istinu. „Orijentalizam je pregazio Orijent."¹⁴ Nametnute predstave se talože i napokon ih je nemoguće otkloniti. Stvore konstrukciju i vremenom postaju „svakodnevica pojedinca, odnosno kolaž osjećanja i shvatanja svijeta prelazi u sferu realnosti."¹⁵ Taj život u skladu s doktrinom, simulakrum kako bi Bodrijar rekao, žestoko je pogađao Nikolićev rad. Zato je, što je teza od koje krećemo, težio da unese svjetlost u svoje filmove. Tamu u kojoj, uslijed predrasuda, Crnogorci žive, prikazao je kao ritualno-arhetipsku naslagu. Taj momenat je lijepo uhvaćen kada Jagliki u Lepoti poroka stranci otvaraju oči. Ona shvata da ne mora da živi kao do tada, uviđa da smije da uživa, a na manje simboličkom nivou–želi da gleda muža i vodi ljubav sa njim. Zanimljiv opozit je Žoržova žena, koja ostaje da živi u Međeđi i koja sve slabije vidi (i fizički postaje slijepa na šta joj muž odgovara „Šta će ti oči?"¹⁶ i ne uviđa muževljeve prevare). Reditelj je često običaje svog zavičaja prenosio na platno, prevodeći ih u snažne poetske metafore¹⁷. Čini se da zbog tih metafora i neprijemčivih zapleta, gotovo morbidnih, Nikolićevi filmovi nijesu doživjeli veći komercijalni uspjeh. Crpio je sadržaje iz domicilne kulture, ali lokalni auditorijum ipak nije komunicirao s njegovim ostvarenjima. "Mamac preovlađujućeg shvatanja"¹⁸ nije dozvolio da Nikolićev film konstituiše nova značenja koristeći se stereotipom, već ga je prihvatio kao potvrdu sebe, jer je na Balkanu negativna karakterizacija Drugog dominantan jezik. Različitost koju stvaramo među Nama i Njima na Balkanu su vještačke dihotomije koje je neko drugi kreirao, kako bi podstakao osjećaj superiornosti. Riječ je o simboličkom izmiještanju Balkana, zbog čega Predrag Marković balkanizam vidi kao gori fenomen od orijentalizma: „Dok i najzagriženiji evropocentrici priznaju Orijentu civilizaciju, makar i egzotičnu i zastarelu, Balkan se doživljava samo kao mračna i primitivna strana Evrope, prostački mister Hajd, koga se evropski dr Džekil gnuša."¹⁹ To je balast na koji smo osuđeni, da Balkan bude opravdanje za sve. Prema frazeologiji kojom se služe putopisci ili danas strani novinari - ekonomski, politički, kulturni, moralni sunovrat društva uzrokuje "balkanski mentalitet". Ta isprazna sintagma, taj -izam, daje alibi. Nebalkancu daje dokaz da je bolji, a Balkancu pogubnu opciju da se samo-marginalizuje. Uvriježeno je mišljenje da je Živko Nikolić prihvatio taj alibi praveći sramne portete Jednih naspram Drugih. On je pribjegao balkanskoj retorici, jer je poprimio diskurs moći. Stoga se u filmovima iznova vraćao crnogorskim predjelima, običajima, ljudima... Nikolićevi filmovi su po lokaciji, produkciji, glumcima, jeziku balkanski, ali da li prate i balkanski mit – jesu li balkanskog mentaliteta? S obzirom na, običajnim motivima bogat opus, morao je neminovno proći kroz prizmu orijentalizma i auto-orijentalizma. Na Balkanu muškarci tuku žene, ljudi se ubijaju iz osvete, brak nije ljubavni odnos, crkva je svetinja. Crna Gora je neplodni krš na kojem žive divljaci i oni se ne umiju ponašati kad siđu u ravnicu i tako redom.